
…Rikuiem per fshatin tem!
ZEF PERGEGA
Me te vetmin qe kam folur nga jashte shetit per fshatin tem dhe te tij eshte Gjovalin Dudi, ushtark i larte i marines detare shqiptare, tani ne emigrim ne Itali. Mandje rastesisht ne internet edhe me Marinela Zefin, studente ne shkenca politike ne Tirane, ne fillim pa e ditur se ajo eshte komshia ime shume e afert ne Berzane…dhe shkova ne fshat me 25 shtator 2019. Do te shkruaj per kete vizite, por ne fillim po shpreh nje rikuiem per fshatin tem e me pas ekspediten ne kalane e harruar “Bassania” me Zef Pal Jakun, Ndue Precin dhe Preng Dudin. Para lugines se fshatit tem nga cepi i Ures se Matit me harqe ose ndryshe quhet Ura e Milotit, tek shkrepja dy tri fotografi m’u be vetja perseri femije. Erdhen dhe m’u zgjua kurehtja, historia, si guralecat e shendritshem te zallit, qe nen xixellimet e rrezeve te buta te diellit m’u dhane flake kujtimeve. I gjithe formimi im letrar zbriti me lot, si ushtria pas betejes se humbur, i zene rob. Ne parajsen time te pritjes, nen kembet e Ures me harqe rridhte Mati

…fundi i pjeses se pare, Berzane 25 shtator 2019, ne prangun e shtepise se Zef Pal Gjin Jakut, ne pritjen bujare te kulles se tij, i mbetur vetem me gruan e tij, por i paharruar nga femijet!
plak, i thinjur e i turbullt nga travlimet e vendit, udha e gjate dhe harresa njerezore, per bukurine qe ta ka fal Zoti. Mes nje gjelberimi me rrenje ne valen e lumit jetonte krenare, Kunora, Altari e Molungu, ku kaloi nje jete austriaku At Barkata, te pashlyer ne djepin e thyer te motres time Vitore. Ne luginen e Berzanes vetmia e terri heret pa rene pulat shtronin gostine e radhes, shurdhuar kenga e bilbilit e zani i fyellit. Uji kishte vdekur e muliri i gurit kishte pesuar infrakt ne zemer nga mungesa e kokrrave te grurit. Me thane se ne dasma shume te ralla, sa numerohen me gishta, nuk pihej vere rrushi. Pjergullat qe dikur ishin nenqielli i Berzanes ishin rrudhur ne shpirt e lengu i embel i mushtit ishte nje thartine. Zemra ime kur e mori vesh sa nuk plasi si ajo e Lorkes. Po me se ta levdojme Jezu Krishtin?! Me c’fare t’a presim mikun?! Tufes se luleve ne varret e te pareve te mi, betejave dhe epopeve ne kalane “Bassania” kishte kohe qe u ishte fikur qiriu e kandili, me nje agoni te perjetshme.

Nen kembet e ures me harqe parakalonte dhimbja, per t’u qetesuar ne paqen e detit e per te kripur plaget nga loja e krimbave . Ndohta shija e saj kerkonte pak kripe qe te mund t’a kaperdinte shpirti, i sforcuar nga braktisja. Pikturat dhe vizatimet e mia, por sidomos ato te lashta dhe te barinjeve me zor dalloheshin ne fanatizmin e zemres se gurit. Shtepite, qe dikur zeri i femijeve dhe ardhja e mikut i mbante hapur, tani nje dryn i keq i mbante te kycura. Frike me t’a cel dikush deren?!. Po si mbyllet mikpritja e odes dhe e kulles mirditore?! Nuk me tha njeri: “Eja mire se te ka pru Zoti!” Njeri i huaj ne dheun tend?! Si more mos me te njoh dheu yt edhe pse mban te njejtin mbiemer per me shume se 300 vjet?! Kete mbiemer e ka mbajtur bajraktari ne Kryezes, i vrare nga diktatura, ne krye te katundit Berzane ne Molug, me fytyre nga kisha e Shelbuemit mbi gurin e bardhe te Rubikut. Zef Pal Jaku, Ndue Preci e Preng Dudi nuk e kishin tradhetuar zakonin e vjeter. Qe ne oborr kane dal me me prit tek pragu, si dikur, kur nenat tona ua benin me dore te gjitheve, pjestare te familjes te shtroheshin ne sofer dhe buken me e thye me dore dhe kush bente thermia ishte nen qortimin e rrepte te prinderve. Aty ne Berzane, kur barku ushqehej me nje fete misri te verdhe me hithra, duart i ngrohnin me zjarr lisi e, bardhe u rrinte mbi krye plisi. Pa kishe katolike, por te gjithe kryqat i kishin te skalitur ne pllaken e oxhakut. Cdo gje mund te nxihej, po kryqi nen flaken e lisit rrinte gjithmone i lare si me ar. I nxire ne shpirt nga pllakat e renda te mergimit bardhesia e gureve te Kunores dhe Altarit me bejne me te bardhe, si dikur tamli i dhise e majsa e shtepise. Nje gjarper qe dremiste, kur me pa u be i gjalle, kerceu mes gjetheve te verdha dhe u be lajmetar. Pashe qe disa pulebardha u vune ne rend mbi harqet e ures si dasmareshat me lule ne kishen e pagezimeve me kenge e valle, por vallja e shpirtit tim ishte thyer gjunjesh. Me mundonte plaga e gjalle qe renkonte mbi lekuren e regjur te fshatit tim. Ne luginen e ngushte te Matit, kur kthehesha nga shkola e Rubikut per pushime me pelqente te ruaja kecat. Kecat me kecime u pershtaten lojes se femijeve. Vajza e djem si te nje familje, barinje te ri shtroheshim nen hijen e qarrit te madh dhe hanim dreke. Buke misri, djathe dhie here kulloshter e here kos, ndonje spec apo domate. I benim bashke ushqimet dhe po bashke drekonim. Madje ne pinim ne matren e njeri-tjetrit. Tani nuk jam gje tjeter vetem nje dregez ne supe te Berzanes, si nje varre ne kularin e qeve te parmendes. Nuk jam gje tjeter vetem nje cope buke e ngjyer ne gjakun e mallit e si nje gur i thepisur sa me duket sikur hena me sperkat qerpiket me boje te verdhe qe me zor kaperdihet. I strukur ne preherin pa epitaf te vdekjes se gjalle, duke mbajtur ne gji nostalgjite, si medalione lufte, qe s’jane me te zonja te festoje e te hidhen ne valle, para shtepise time i huaj, more krejt i panjohur! Terri dhe vetmia neper sqetullat e gureve dhe ne fytyrat e zbehta dhe te perhimta te rrasave te mbulojes, syte ua kishin zene zakonit te kujtimit dhe aty pashe se ishte shuar nga memoria e tyre emri im. Mbi catine e shtepise ishte kalbur molla e nuses se pare. Rashe poshte tek muri se mu kujtua zakoni i bolles tek pinte veze. Aty ishte trashur aq shume sa nuk leviste nga mbipesha. Asgje nga e jona, vec nje foto e babait kur kishte qene ne shkollen ushtarke te telekomunikacionit ne Itali pak muaj para Luftes e Dyte Boterore. Poshte murit, kur ktheva kryet pa me panjeri pashe hellin e ferlikut te tretur ne nje ferre tek bente rojen dhe pritjen. Ishte skeleti i tmerrit te leshimit te trojeve. Sendet pa shpirtit kishin shpresen e kthimit. Ne Berzane nuk behej fjale te kishte me vajza qe thurin corapet e burrit apo plaka me rroba mirditore tradicionale qe per dimer edhe ato qendisnin pajen e bijave. Furkat me pejza te keputur ne kemborat e berreve qe nuk bien me. Parmenda si gruaja e lotit ishte ndryshk dhe nuk levronte me. Toka nuk mbillet . Dikur kur nje fshatar kishte nevoje te prashiste aren e misrin, ngrihej i gjithe fshati dhe brenda dites te mbjellat ishin te prashitura e pataj shtoheshin te hanin dreken e te zotit te shtepise.

Tani vec kermilli brazdon vijen e vet. Edhe ne ajrin pezull fshataret kishin thurur gardhe. Dora e bute e nuses nen syte e strenglave te argjenda qe dukeshin si hyjnite dhe gaca e ndezur sy mace e shkruar nuk e ndiznin duhanin ne cibukun e plakut ne ane te oxhakut. Nuk behej fjale me per ftese per nje kafe e nje gote raki. Ne Berzane ishte shuar kujtimi i kulles se shtepia e shqiptarit eshte e zotit dhe e mikut. Bash ne kullen e te pareve te mi te ndare ne nje zjarr, aty ku ka lind Marka Ndue Pali, i vrare nga forcat partizane ne oborrin tone, i rashe ziles se shtepise se mbyllur me porte hekri dhe rrethuar mire me tela. Keto zakone kishin humbur si derri i erger i Molungut dhe ndoshta vete keta kafshe te egra i kishin shqyer ne dhembet e tyre, per ti lene Berzanes nje nam jo te mire. Po Zefi, Prenga e Nduja me forcen e ashtit te tyre te lodhur nga koha po e mbanin gjalle traditen e mikpritjes. Ne dhembet tane eshte rritur numeri i dhembeve te eger dhe syte na jane mbushur me shkendija. Na vjen nje ere qe as fija nuk mundet me e la. Pritja dhe kulloshtra ishin kryqezuar ne voter. Nje lot i madh, sa bula e gishtit te burrit me tradhetoj. Rreshqet mbi faqe, si nje terkuze e perdredhur, per tu bere bashke me kortezhin e triumfit te territ mbi driten.

Dikur ne pusin tone me uje te ftohte vinin vajzat e komshinjeve me boljera dhe Mara e Gjokes, plake dridhte nje cigare dhe aq fort i pelqente rakia e tates. Ishin krenare vashat e Berzanes, si bija mbreti sa cdokush mund ti vinte syte ne lakmine e kulloses pa guxue me i prek dhe me u thene nje fjale. Prekja brenda fshatit ishte marrja me e madhe. Bashtinat dhe djerrinat ishin si nja kale i cofte, ku i sulen krimbat dhe hijenat. Nuk kishin force ta conin koken lart te pertypnin si gjirafat ne shkretetire se aty mungonin nuset qe dikur ngarkur me djepa e kalleza gruri ne dore qe me ngjyren e zanit kendonin kengen rritjes. Neper vale te gjethimit vura re nje za te dihatur, hedhur pas shpines se kohes, si nje qese plasmasi apo e thene me mjetet e fshatit, si nje shall me thirr te zi i palare.“Nane, Zot, kryq, bukuri natyrore…perzier si nje vershim perroi trazavac e inatcore, besa e burrave nje gardh thyer e i pa lidh ne krye, si faculeta e malesorit…nje kotec i lanun dore! E megjithate iu lakmova disa fluturave qe veren e mbanin gjalle edhe ne vjeshten e vone. Si dikur syve te qiellit, i grabitur mu qetesuan pak ne ato ngjyra, me u be paqe me mendimet e mia qe zienin si nje vorbe sa me behej se geshana e cobanit si ne qethjen e dheneve mi shkurtonte duke ua tretur udhen. Veglat popullore dhe grupi artisik i Berzanes, dikur si zanat e Bassania ishin zhdukur. Ne skeletet e kohes vareshin si relike. Nuk kishte me gezim e hare te kendonin.

Po Zef Pal Jaku i kishte ne shtepi dhe mesime e instruktime falas jepte ne zone si instrumentist i dikurshem i ansamblit folklorik te Lezhes. Ai njhet si artisti i Berzanes, ndaj ka nje partuka shkelje ne gjoks qe i rendon prej perngimeve te kota. Gjinkallat e perroit te fshatit kendonin kengen e tharjes. Rri buze kodres Pleshe dhe mendoj lojen e krijuesit me ngjyrat qe vezullojne ne krahet e nje cifti fluturash , te cilat bejne dashuri, duke dridhur krahet me nje feshferime te lehte sa lezeton syrin dhe gjethin ende te njome. Ndoshta aty kane mbetur enderrat e vashave te Berzanes, por qe nuk i pashe me sy. Vetem krahet e fluturave ishin te shkruara ndersa shkolla e germave shqip ishin te shkaterruara. Ne kodren e Filetes si veze e Pashkeve jane vorret e Berzanes, ku kane paqen ne lendinen e amshimit. Varre qe jane ne lorin tim. Nuk pashe nje perkujdesje. Disa jane te humbura tek kisha e Molungut ne djepin e thyer te motres time Vitore, vellane ne Tirane, prinderit e Lezhe , kunaten ne Amerike, te ndare me dheun tone qe na mban larg e afer, qe fort po e don te ligun. Shpirti im lemzon dicka, po nuk i jap shjegim, por edhe nese i jap dikush mund te thote: “Uf!” Berzana jetonte ne mortjen qe kafshonte vetveten ose me nje dhem rinor qe shpreson ti dalin dhemballet e reja nga brejtja e krimbit te kohes. Ajo jetonte ne mishin dhe kockat e atyre qe ia fallen jeten per te qendruar e paharruar edhe ne betimin tim, e te tjereve qe me njohin si emer pa ma pa fytyren, per te mos u dorezuar. Eshtrat e saj mrizonin nen hijen e amshimit. Qielli i dekoruar me driten e yjeve bente lojen e kujtimit mes manaferrave. Ndersa vetmia shtresante ishte kartela e vetme e varreve. Ulliri dhe mani nuk ishin thare edhe pse asnje nuk i kishte vaditur dhe as krasitur. Mbi lekure te se vjetres bente ritin lidja e te rese. Ne arkivol te trungut vdiste njera e lindte tjera ne djepin e perkundjes nga era. Rriteshin filizat e tyre sic rriteshin zerat e femijeve te Petrit Gege Zefit. Qendroi mbi uren e Matit, ku betoni ka rene copa copa si lebioze, thua se gjarperi ka zhveshur kemishen e tij dhe hekuri me nje fytyre te ngerdheshur nga ndryshku. Eshte ndertuar nga qeveria e Zogut aty nga viti 1928 nga shoqeria “Rragaci” sic me ka thene babait qe ne ate kohe ishte 10 vjec, por qe dinte italisht per shkak te nje shoqeri druri nga Udine e Italise e cila ushtronte aktivitetin ne pyjet e Berzanes. Shikoi luginen e Berzanes te pershkruar aq bukur nga udhetar te huaj e konsuj, e cila tani me ngjane me nje grua veje e fatzeze qe dikush, si nje komit malesh ia ka pre gershetin qe dikur tundonte edhe te verberin. E rreshkur buka e saj me fytyre boje makthi, ku zoti me zotat pagane dremiste thelle, pse aty per te mbajtur gjalle frymen e besimin nuk ishte ngritur nje kapele. Edhe perroi, ku zinim peshk me kosha nuk qeshte me pjergullat e bregut, si gjinje delfinesh, ku vashat dhe djemt nuk kishin kryqa ne qafe. Kush ta sillte, kush tua mekonte fjalen e Zotit?! Aty mungon prifti e mungojne motrat. Zefi e Nduja cuditeshin me hapin tim tek ngjiteshim kodres se mureve te fshehura ne dhe qe ne prehistori, si te nje ushtari nen komante, ndohsta nga se me terhiqnin gjurmet e mia qe me kishin mbetur aty si nje thunder cjapi me mbi gur. Ndjej nje ze te vobekte, sikur del nga galeria e rrenuar dhe me shkurre mbulur drita e saj e sikur me thote: “Po ti kush je e nga ke ardhur o i huaj?!” Mos ma gervish zanin as mos ma patro fytyren se nuk eshte koha se shteti i te shiturve mund te na shese dhe keshtu historia e forteses tone ne luftat rromake mer fund! A nuk po e shikon se sa behen zbulime kthehen ne tjetersime!” Ne gjak me derdhet nje katarakt dhe ne shpirt kam nje polifoni zbulimi edhe pse nuk eshte profesioni im. As Zefi dhe as Nduja nuk e kane profesion, thjesht ato jane artiste te fshatit, por e duan zbulimin e gureve te Bassania, per te cilet jane krenar. Madje saktesisht buze tyre qendronte nje gjarper qe dremiste, por kur na pa na leshoi udhen ta vizitonim murin. Ketu nuk po merrem me metafora poetike por pyesni Zefin dhe Nduen per te verteten e asaj dite. Mu kujtua Martin Camaj ne kerkimet e tij ne Bibloteken e Vatikanit qe me “Polimpestin” e tij synonte dicka pertej Mesharit te Gjon Buzukut dhe murgu hebrej qe ishte 50 vite aty i tha se ne ato pergamente veshtire se mund te zbulosh gje dhe ai doli naten neper dritat e legjendave te Romes. Une nuk e kam grushtin e Migjenit ti bie kodres “Pleshe” qe nuk bezan! Po ne shpirtin tim te pamundur e kam nje kembane! Me i nxjerr ne pah bukurite dhe historite e Berzanes, te cilat fshihen ne gjoksin e thelle te virtytit e te oshetimes. Me ngjitet deri ne qerpik flaka e trishtimit. Ne Berzane perin fatit e tjerre furka e braktisjes, por pak shprese se djersa e te larguarve po nxjerr tym te bardhe ne oxhaket e riparime te shtepive, po plaga e mallit gjakon prej deshperimit deri thelle ne shpirtin e Ten Zot! S’dua ta besoi se ka fluturuar Perendia! Ndoshta nje dite, duke lexuar lutjen e mia do ti dhuroje Bezanes nje kapele qe te mos vajtojne ne fanatizmin e harreses dhe kopeshtin e bardhe te saj te cele lulja e shpreses!

