Gjekë Gjonlekaj/New York

Emëri Shtjefën për mua është shumë i dashur dhe i respektuar. Në vëdndlindjen time emëri Shtjefën nuk ishte i zakonshëm. Për mua personalisht ishte emër shumë i bukur ngase festa e bjeshkatarëve e cila gjithëmonë bjen me 3 gusht quhet Dita e Shën Shtjefnit. Të gjithë ishim të lumtur për këtë festë shumë të gëzuar. Këtë festë e bënte të mrekullueshme pjesëmarrja e familjarëve nga vrrini. Mysafirët e Shtjefnit ishin nga viset e ndryshme të Malësisë. Për këtë emër të madh të kulturës shqiptare mësova për herë të parë  në Kosovë. Deri në vitin 1966 ky kolos i kulturës shqiptare ishte i ndaluar në Kosovë. Rapsodët tonë në Malësi kur këndonin këngë trimërie përmendnin edhe për Kanunin e Lekë Dukagjnit. Në Malësinë tonë për Ungjillin dhe për Kanunin flitej më shumë. Malësorët shqiptarë kishin shumë respekt për pleqënarët dhe interpretuesit e Kanunit. Në mesin e viteve 60′ Profesor Syrja Pupovci kishte mbrojtur në Universitetin e Beogradit me notë të shkëlqyeshme disertacionin e doktoratit me titull: “Marrëdhëniet Juridiko Civile në Kanunin e Lekë Dukagjnit. Në vitin 1968 Kanuni i Lekë Dukagjinit ishte lëndë mësimore në Fakultetin e Drejtësië në Prishtinë, natyrisht se profesor i kësaj lënde të Drejtës kanunore ishte profesori i lartpëpërmendur. Për Kanunin e Lekë Dukagjnit kisha mësuar edhe nga botimet e “Hyllit të Dritës” revistë kjo e cila gjëndej në Institutin Albanologjik të Prishtinës. Kurdo citohej Kanuni përmendej edhe At. Shtjefën Gjeçovi. Dijetarët e Kosovës e cilësonin si Monument të Kulturës Shqiptare. Ata shkruanin e flisnin me shumë respekt për këtë prelat të Kosovës, që ishte pasardhësi me i dënjë i Pjetër Budit dhe Pjetër Bogdanit. Për Shtjefën Gjeçovin kisha mësuar shumë edhe nga botimet në revistën “Shëjzat” të Ernest Koliqit, sidomos nga studimet e At. Zef Valentinit. Dashurinë për Gjeçovin dhe Kanunin e Lëkë Dukagjinit i solla në Amerikë para pothuajse një gjysmë shekulli. Përshkrimi i Faik Konicës gjatë vizitës që i kishin bërë At.Gjecovit në Gomsiqe më kishte frymëzuar edhe më shumë për të bërë diçka për këtë Kanun. Faik Konica shkruante në gazetën “Dielli” të Bostonit se i kishte parë me sytë e tij 3000 (tri mijë) faqe të daktilografuara për Kanunin e Lëkë Dukagjinit, pastaj Gjeçovi i kishte treguar Konicës shumë artifakte të kohës ilire, bile edhe një enë e cila quhej “lakromonium”, të cilën ilirët e përdornin për të derdhur lot kurdo ishte rasti. Konica e Fishta kishin bërë 6 orë udhë me kuaj prej Shkodre deri në famullinë e Gjeçovit në Gomsqie. Konica kishte thënë se kjo famulli mbase një ditë ka për t’u quajtur Shën Gomsiqja e Gjeçovit. Duke shfletuar gazetën “Dielli” të viteve 50′ e 60 kisha hasur shumë shkrime në anglisht nga autorë amerikanë për Kanunin e Lekë Dukagjinit. Ato botime ishin artikuj shumë mirë të studiuara nga profesorë universitetesh amerikane. Edhe gazeta “The New York Timës” në shkrime për Kosovën dhe Shqipërinë kishte bërë analiza edhe për Kanunin. Bile në vjeshtë të vitit 1986 gazetari i njohur i kësaj të përditshme David Binder që në fillim të viteve 60′ kishte qënë korrespondent në Beograd kishte shkruar disa fjalë të mbrapshta, dhe këto i kishte dëgjuar nga Halit Tërnavci. Para se të shkonte në Kosovë kisha biseduar për mundësinë e takimit me dijetarët seriozë shqiptarë të Kosovës. Zoti Binder nuk kishte takuar asnjërin prej tyre. Ai kishte bërë të kundërtën dhe biseda me disa besnikë të pushtetit ishte pasqyruar keq në gazetën “The New York Timës”. Sipas atyre përshkrimeve Kanuni ishte një vepër barbare. Më mundonin shpirtërisht ato fjalë denigruese për Kanunin e Lekë Dukagjinit, për të cilin Ismail Kadare kishte thënë në “Prillin e Thyer”se  është kodi më i mrekullueshëm në botë pas “Kodit të Hamurabit”.
Në vjeshtën e vitit 1988 kisha biseduar me Profesorin e Universitit Columbia Leonard Fox i cili kishte studiuar gjuhën shqipe në Universitetin e Mynihut,në Katedrën e Albanologjisë të cilën e drejtone Profesor Dr. Martin Camaj. Leonard Fox qysh në rini kishte shfaqur interesim për gjuhën shqipe dhe studimet shqiptare. Në New York kishte lidhje me Profesor Dr. Rexhep Krasniqin dhe me disa dijetarë tjerë shqiptaro-amerikanë. Ata i kishin dhënë udhëzimet e duhura për studimin e gjuhës shqipe. Pas studimeve albanologjike në Gjermani për disa vjet kishte punuar për ” Evropën e Lirë”. Profesor Leonard Fox kishte njohuri të mrekullueshme për gjuhën shqipe. Një ditë prej ditësh bisedova me të për mundësinë e përkthimit anglisht të Kanunit të Lekë Dukagjinit. Ai tha se kishte këtë ide prej pothuajse dy dekadash, por nuk kishte gjetur mbështetje financiare për një punë të tillë. Pas disa muajsh arritëm marrëveshjen në lidhje me përkthimin e kësaj vepre të rëndësishme të kulturës dhe traditës shqiptare. Profesor Fox kishte angazhuar në punën e përkthimit dy bshkëpunëtorë amerikanë dhe 2 shqiptarë në këtë ndërmarrje tepër të vështirë. Gjuha shumë e vjetër e Kanunit ishte tepër e vështirë për një përkthim serioz. Por për fat Profesor Fox kishte gjetur mbështetjen e Profesor Martin Camaj. Por mbështetjen e vërtetë e kishte gjetur tek dijetari(scholar) dhe publicisti i mirënjohur shqiptar Anton Logoreci. Ky gazetar i njohur i shkollës angleze “London School of Economics”,  kishte marrë përsipër redaktimin e gjuhës anglishte në Kanun. Anton Logoreci  e kishte përgëzuar për këtë punë të guximshme, duke shtuar:”Pavarësisht se jam nga Veriu i Shqipërisë kurrë nuk kam pas guxim të ndërmarrë një hap të tillë”. Në këtë botim janë përkthyer anglisht të gjitha shënimët dhe fundnotat  e gjuhës latine, gjë që i mungojnë botimit shqip të Kanunit në Shkodër të vitit 1933. Shumë intelektualë shqiptarë dhe të huaj e kishin përgëzuar Profesor Fox për këtë punë kolosale. Dy tri ditë pas daljes nga shtypi I kisha dërguar një kopje Akademisë së Shkencave të Shqipërisë dhe një kopje Ismail Kadaresë, i cili më vonë e kishte uruar zotin Fox për këtë punë tepër serioze. Kjo vepër doli nga shtypi në fillim të vitit 1989 me rastin e 60-vjetorit të rënjes tragjike të At.Shtjefën Gjeçovit. Bile një promovim I thjeshtë u bë në Universitetin Fordham disa orë para se të fillonte simpoziumi për 300-vjetorin e vdekjes së Imzot Pjetër Bogdanit. Atë ditë ishte në dispozicion për të interesuarit. Shqiptarët e Amerikës ishin shumë kuriozë për këtë vepër. Botimi shqip paralelisht anglisht ishte sugjeruar nga Profesor Martin Camaj. Kështu i kishin botuar veprat e veta disa shkrimatarë të Mesjetës por në atë kohë botimet ishin shqip-latinisht. Kështu ishin botuar veprat e Pjetër Bogdanit. Nga ky botim të huajt mund të mësojnë shumë nga gjuha shqipe,ngase duket si një lloj fjalori. Në këtë vepër ishin botuar hyrjet shumë të studiauara  të Profesor Martin Camaj dhe të Leonard Fox. Disa javë më vonë specialisti i çështjeve ballkanike Victor Meier kishte botuar në të përditshmen Frankfurter Allgemeine Zeitung” një recension të veçantë,duke u përqëndruar tek rëndësia e besës shqiptare,dhe se shqiptarët do të çlirohen nga pushtimi sërb nëqoftëse në luftën e tyre për liri vënë në veprim besën shqiptare. Edhe gazetat e tjera evropiane dhe disa amerikane kishin botuar recensione për këtë botim. Të gjithë e kishin quajtur përkthim të sukseshëm, bile për këtë Martin Camaj më shkruante ato ditë një letër përgëzimi. Kanuni është përkthyer në shumë gjuhë të huaja, por ato përkthime nuk kanë pas sukses. Ekspertët amerkanë të gjuhës juridike e vlerësojnë shumë këtë përkthim. Disa nga ata thonë se tingëllon anglisht si të ishte hartuar fillimisht në këtë gjuhë. 
Disa javë pas botimit i kisha dërguar dhuratë një kopje gazetarit David Binder të “The New Yrok Times”. Pas disa javësh më kishte dërguar një letër të shkëlqyeshme urimi për këtë botim, bile në atë letër e krahasonte Kanunin e Lekës me Testamentin e Vjetër. Më vonë ky gazetar i përmëndur amerikan kishte botuar një shënim të gjatë në këtë gazetë, bile kishte cituar gjykatësin federal amerikan Robert Sweet për interpretimet e tij rreth Kanunit. Pas rënjes së diktaturës Robert Sweet kishte vajtur disa herë në Shqipëri për t’u dhënë udhëzime juristëve shqiptarë. Ai kishte cituar edhe një zyrtar të lartë të Shtëpisë së Bardhe i cili kishte njohuri të gjëra për Shqipërinë. Kanuni është cituar në shumë botime anglisht për Shqipërinë dhe Kosovën. Disa kanale televizive kanë bërë komente pastaj kanali televiziv “National Geographic” kishte bërë një film dokumentar për Kanunin dhe virgjëreshat shqiptare. Revista e famshme botërore “Vanity Fair” para shumë vjetësh në një ese të gjatë për Dukagjinin dhe Ramush Haradinaj e kishte filluar shkrimin me një prej neneve kryesore të Kanunit të Lekë Dukagjnit. Në Universitetin  “Washington Lee” Kanuni ishte lëndë mësimi. Tema ishte: “Koncepti i Nderit në Kanunin e Lekë Dukagjinit (Concept of Honor in the Code of Lekë Dukagjini). Gjykatat amerikane dhe evropiane shumë herë i referohen Kanunit nëpër proceset e ndryshme gjyqësore. Mua si botues shumë herë më janë drejtuar për interpretime të ndryshme, pavarësisht se nuk jam ekspert i kësaj fushe. Unë u kam dhënë opinionet e mia si shqiptar dhe kurrëgjë më shumë. Bile prokurorja e famshme e New Yorkut tani drejetuese e një rubrike në televizionin Fox News Jeanine Pirro më është drejtuar disa herë për interpretime të disa neneve të Kanunit. Në vitin 1997 dhe 1998, ishte fjala për një krim monstruoz midis dy familjeve shqiptare që kishte ndodhur në Westchester të New Yorkut në vitin 1986.   
Viti 1999 kishte qënë viti më tragjik në historinë e Kosovës. Ky vit tragjik ishte edhe 70-vjetori i rënjes tragjike të At. Shtjefën Gjeçovit. Nga ato që kisha lexuar për Gjeçovin dhe Kanunin  e Lekë Dukagjinit  më lindi idea për një konferencë shkencore në Universitetin Fordham të New Yorkut. Ky universitet është katolik ndër më të njohurit në Shtetet e Bashkuara dhe një qëndër e njohur akademike. Ishte shumë e përshtatshme për emërin e këtij burri të madh të kombit shqiptar. Konferenca për At.Gjeçovin u zhvillua me 14 tetor 1999, duke filluar në ora 10 të mëngjezit. Në këtë simpozium kishin marrë pjesë përtkthyesi i Kanuit anglisht Profesor Leonard Fox, dijetari mbase më madh i këtij Kodi,  japonezi nga Fukuoka Dr. Kazuhiko Yamamoto. Leonard Fox dhe Kazuhiko Yamamoto u shquan me kumtesat e tyre. Folësi i parë ishte Patër Zef Pllumbi. Pavarësisht se ishte ftuar nergut për këtë konferencë Patër Zefi nuk ishte përgatitur fare. Ai foli dy minuta dhe kurrëgjë më shumë. Të gjithë prisnin një mrekulli prej tij ngase ishte ftuar këtu si meshtar françeskan. Në këtë konferencë u shquan edhe dy zonja, njëra angleze Andrea Young dhe avokatja amerkane Kathy Imholtz e cila në atë kohë jetonte dhe punonte në Tiranë. Kathy Imholtz avokate nga Universiteti Harvard kishte nje respekt të madh për Code of Leke Dukagjini dhe për traditën jurdike të popullit shqiptar. Edhe juristi i mirënjohur nga Tirana  Profesor Dr. Ismet Elezi ishte dalluar me kumtesën e tij shumë të përgatitur.  Në këtë konferencë ligjëruan edhe Pal Doçi, pastaj Anton Çefa dhe Agron Alibali edhe ata dhanë një kontribut të dukshëm për jetën dhe verprën e At.Shtjefën Gjeçovit. Në këtë konferencë kishin ardhur për të marrë pjesë nga Washingtoni Dr.Elez Biberaj dhe Fran Shkreli. Zëri i Amerikës kishte intervistuar disa prej dijetarëve që ligjeruan atë ditë në Universitetin Fordham. Vlen për të shënuar se ishin ftuar edhe Profesor Ejup Statovci dhe Profesor Zef Mirdita,por për shkaqe personale nuk kishin pas mundësi të marrin pjesë. Kisha ftuar edhe Nua Gjon Marka Gjonin i cili jetonte në New York, por kur mori vesh se do të merrte pjesë Pal Doçi e refuzoi ftesën tonë ngase e konsideronte armik të Familjes së Gjon Marka Gjonit. Në atë rast i kërkova falje ngase nuk kisha dijeni për këtë problem. Dua të shtoj se Nua Gjon Marka Gjoni kishte njohuri të gjëra për Kanunin. Kjo Konferencë shkencore ishte organizuar për të nderuar këtë burrë gjigant të fesë dhe kulturës shqiptare. At. Shtjefën Gjeçovi është njëra ndër figurat më të ndritura të kulturës sonë kombëtare. Është prelat, është patriot e martir. Qëndron pranë atyre që vunë themelet e kulturës kombëtare. Nderimet në Kosovë për Gjeçovin në Zym të Hasit janë bërë tradicionale. Kjo traditë e shkëlqyeshme vazdon për pothuajse një gjysmë shekulli. At Shtjefën Gjeçovi është martir i kishës dhe i kombit. Nuk e dijmë nëse i është bërë kërkësa Selisë së Shejtë për martirizimin e tij. Martirizimin e tij e kishte profetizuar 100 vjet më parë Faik Konica kur kishte thënë se një ditë famullia e tij do të quhet “Shën Gomsiqja e Gjeçovit”. Shtatorja e tij do të qëndronte bukur para Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, ashtu siç do të qëndronte edhe emëri I tij në ndonjë universitet ose kolexh të Kosovës. Në botën e huaj asnjë vepër kulturore e kombit shaqiptar nuk është më e nderuar se Kanuni i Leke Dukagjiit të cilin e kishte kodifiuar At.Shtjefën Gjeçovi. Për këtë vepër monumentale të kulturës shqiptare Universiteti i Leipzig menjëherë pas dekjes i kishte dhënë titullin doktor nderi (doctoris honoris causa). At. Shtjefën Gjeçovi ishte injoruar nga Presidenti shqiptar Bujar Nishani gjatë vizitës së Papa Françeskut në Tiranë. Në fjalimin e tij zoti Nishani kishte përmendur At. Fishtën por jo At. Gjeçovin. Mendojmë se është gabim nëse injorohet ky gjigant i kulturës sonë kombëtare. Shtjefën Gjeçovi ishte prelat, ishte patriot dhe martir. At Gjergj Fishta ishte poet e patriot por jo martir e hero, siç kishte qënë At. Shtjefën Gjeçovi. Ai kishte punuar, ishte lutur Zotit natë e ditë për shpëtimin e Kosovës dhe më në fund ishte vrarë nga ata që e vrasin popullin shqitar tash 1300 vjet. Ora 3 pas dite e 14 tetorit 1929 është njëra prej orëve më tragjike gjatë gjithë historisë së kombit tonë. Kurdo e shoh figurën e tij më kujton martirin e parë të krishtërimit Shën Shtjefnin. Ky yll drite duhet të shëndrisë në qielllin e Arbërisë. Emëri i tij duhet të gdhëndet me gërma të arta në Panteonin e Kombit. Me 14 tetor 2003 kisha udhëtuar nga New Yorku për në Zym të Hasit për të marrë pjesë në orët përkujtimore, bile aty mbajta një fjalim për këtë legjendë të racës arbëroe. E kujtoj me dashuri e respekt njësoj si të kishte qënë prindi im. Jam shumë I lumtur që i bëra disa shërbime këtij titani shqiptar.Paqë në amshim o shpirt i ndritur.

Buna nuk pastrohet në një ditë, por një ditë duhet të pastrohet

Gjekë Gjonaj

Ndotjet e  dhjetë ditëve të para të teorit në  grykëderdhjen e lumit Buna  në  Ulqin, në vijën kufitare ku ndanë Malin e Zi me Shqipërinë , ishin shqetësuese madje edhe turpëruese për të gjithë ata që i dinë vlerat e këtij rezervati natyror në bregun lindor të Adriatikut. Në sipërfaqen e ish-portit tregtar nga ku anijet që vinin  nga Venecia e Triesta zbarkoheshin aty,  në pjesën e Malit të Zi disa ditë  notojnë  pula dhe kafshë të ngordhura. Ky krim mjedisor i radhës që iu  bë kësaj perle të fshehur të Adriatikut  rreth 3 km nga grykderdhja e deri në fshatin Reç në pjesën e Malit të Zi alarmoi të dy shtetet mike fqinje Malin e Zi dhe Shqipërinë. Institucionet përkatëse shtetërore të Malit të Zi , Ministria e Bujqësisë dhe Zhvllimit Rural, Drejtoria e Sigurisë Ushqimore dhe Veterinarisë,   Policia Kufitare, Njësia e Mbrojtjes dhe  Shpëtimit  dhe Ndërmarmarrja Komunale  e Ulqinit, sapo morën njoftimin  nga qytetarët e përgjegjshëm , se nëpër lumin Buna notojnë  pula të ngordhura  me qese plasmasi dhe kafshë të ngordhuara, në prani të inspektorëve dolën në terren, morën kampionët për të kryer analizat dhe për tri ditë radhazi pastruan të gjithë rrjedhën  ( hapësirën) e lumit të ndotur. 

Pasi u konstatua qartë se ky incident ekologjik ishte i natyrës  ndërkufitare disa ditë më parë qeveria malazeze i dërgoi një notë proteste qeverisë shqiptare , ku i shprehte shqetësimin për ndotjen e lumit Buna, duke kërkuar marrjen e masave. Pala malazeze akuzoi se pulat e ngordhura vijnë nga Shqipëria me arsyetimin se në territorin e  vet nuk ka ferma as pulari. Lidhur me rastin  ka reaguar ministri i Turizmit dhe Mjedisit i cili ka premtuar se do të marrë masa për ndotësit.

Problemi i ndotjes së lumit Buna nga lloj-lloj mbeurinash  nuk është i sotëm. Të  gjithë, që më parë, ministritë, kryeministrat, institucionet mjedisore, pushtetet vendore, bizneset, shoqëritë civile, qytetarët  e të tjerët,   e dinin  se ky lum nuk pastrohet qoftë edhe  me  pjesëmarrje më masive disaditëshe  të përbashkëta seç ishin këto dhe të tjerat më parë.  Që ky lum të mos vazhdojë  të  jetë kazan i plehërave të ndryshme  nuk mjafton vetëm kaq. Kjo   kërkon  punë çdo ditë. Kërkon rritje të ndërgjegjësimit ( vetëdijësimit)  të komunitetit  , pushtetarëve dhe qeveritarëve për mjedisin.

Në përputhje të fqinjësisë së mirë Shqipëria dhe Mali i Zi, si dy vende të rajonit  me aspitara për anëtarësimin në Bashkimin Evropian, që nënkupton miratimin dhe respektimin e standarteve në të gjitha fushat , duhet të bashkëveprojnë   me efikasitet të plotë që ky lum  të mos mbetet perlë e harruar e natyrës. Nga qeveritë e dy vendeve pritet  që të mobilizojnë forcat për ruajtjen nga ndotja të lumit Buna.  Puna që kanë përpara të dy shtetet është vërtetë e madhe, sepse duhet  zhbërë atë që kemi bërë dhjetra vjet më parë.

Ulqini dhe Shkodra, pra Mali i Zi dhe Shqipëria,  kanë nevojë për  Bunën. Andaj mos të lejojmë  që ajo të shkatërrohet  me mbeturinat  që vetë ne jemi fajtorë për këtë katasrofë ekologjike. Buna vërtetë nuk pastrohet në një ditë, por një ditë  duhet ta pastrojmë. Dëshirojmë,shpresojmë dhe urojmë që atë ditë dy shtetet ta sjellin sa më shpejt.

Sot në Triesh u bë zbulimi i bustit të heroit Gjergj Kastrioti Skënderbeu, të cilin e financuan bashkëvendasit tonë nga SHBA në bashkëpunim me Komunën e Tuzit.
Kryetari Gjeloshaj, gjatë fjalës së tij falenderoi të gjithë të pranishmit si dhe diasporën pa të cilën ky projekt nuk do të ishte realizuar.
Ai gjithashtu falenderoi edhe bashkëpunëtorët e tij, kryetarin e kuvendit të komunës së Tuzit Fadil Kajoshaj, nënkryetarët Ivan Ivanaj dhe Haris Ramoviq si dhe të gjithë ata që u angazhuan në realizimin e këtij projekti.
Të pranishmit gjithashtu i përshëndeti edhe kryetari i Kuvendit të Komunës së Tuzit, Fadil Kajoshaj i cili falenderoi diasporën për kontributin e tyre si dhe potencoi faktin se në Kuvend vendimi për vendosjen e këtij busti është sjellë në mënyrë unanime.
Kajoshaj, gjithashtu vlerësoi se kur partitë shqiptare punojnë bashkë me partnerët tjerë, atëherë do të kemi edhe rezultate të tjera pozitive.
Duhet potencuar se komuna e Tuzit, përveç angazhimit parësor, financoi edhe asfaltimin e oborrit të shkollës ku edhe u vendos ky bust !

——–

Danas je u Zatrijebač otkriven spomenik narodnog heroja, Đerđu Kastriotu Skenderbegu, koji su finansirali naši sunarodnici u saradnji sa Opštinom Tuzi.
Tokom svog govora, predsjednik opštine Tuzi, Nik Gjeloshaj zahvalio se svim prisutnima a posebno dijaspori bez čije podrške ovaj projekat ne bi bio realizovan.
Gjeloshaj se takođe zahvalio svojim saradnicima, predsjedniku Skupštine opštine Tuzi, Fadilju Kajošaju, potpredsjednicima Ivanu Ivanaju i Harisu Ramoviću, kao i svima onima koji su bili uključeni u realizaciju ovog projekta.
Učesnike je pozdravio i predsjednik Skupštine opštine Tuzi, gdin. Fadilj Kajoshaj koji se zahvalio dijaspori na njihovom doprinosu i naglasio činjenicu da je odluka o uspostavljanju spomenika jednoglasno usvojena u Skupštini opštine Tuzi.
Kajošaj je takođe ocjenio da kada albanske stranke rade zajedno sa drugim partnerima, tada ćemo imati i druge pozitivne rezultate.
Treba napomenuti da je Opština Tuzi, pored primarne obaveze, finansirala i asfaltiranje školskog dvorišta.

Opština Tuzi – Komuna e Tuzit

Gjekë Gjonlekaj/New York

Me 15 të këtij muaji Trieshi do të bëjë një vepër të mirë kombëtare dhe njerëzore,ngase do të vendosë në oborrin e shkollës 9-vjeçare bustin e heroit tonë kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbeut. Edhe pse me vonesë më në fund kjo shkollë dhe kjo trevë iliro-arbërore me këtë vepër po nderon Malësinë në përgjithësi dhe Trieshin në veçanti. Kjo shkollë e mban këtë emër por të zbehtë për më shumë se një gjysmë shekulli. Shumë më përpara trieshianët kishin ide për këtë bust, por 550-vjetori i vdekjes së tij i frymëzoi edhe më shumë banorët e kësaj treve për një vepër siç është kjo. 
Në gusht të vitit 1998 vizitova Muzeun Kombëtar Gjergj Kastriot Skënderbeu në Krujë. Kjo vepër madhështore historike dhe artistike më zgjoi edhe më shumë dashurinë për heroin tonë kombëtar. Kjo trevë legjendare e Arbërisë kishte disa gjëra të përbashkëta me vendlindjen time. Malet e larta për rreth Krujës më kujtonin tri malet e larta për rreth Trieshit. Aty në Muzeun e Krujës ishin vendosur shumë artifakte të kohës së tij, midis tyre edhe xhubleta identike me xhubletën e Malësisë sonë që thonë se ishte xhubleta e nënës së tij. Në atë muze kishte shumë relike të ngjajshme me ato në Triesh dhe në Malësi. Edhe armët e Skënderbeut në të cilat betohej Marash Marku i Trieshit ishin aty, siç ishte edhe vepra historike e Dr. Athanas Gegaj. Ndërsa dashurinë dhe respektin për këtë hero legjendar të kombit shqiptar e kisha dëgjuar nga mësuesi patriot Gjon Gjeka i Trieshit. Do të ishte në nderin e Trieshit nëse atë ditë përmenden emërat e këtyre tre burrave trieshianë. 
Kjo”Spartë e Vogël” në krahun e djathtë të Lumit Cem ka një të kaluar të bujshme historike dhe tragjike. Ky ballkon i Malësisë siç e ka cilësuar Pëllumb Sulo i Zërit të Amerikës, gjithmonë është sulmuar nga pushtuesit e ndryshëm shumë herë nga fiset barbare të Lindjes ose Veriut. Kjo trevë midis Kuçit e Malësisë do të thoshte Lucë Lucaj ishte sulmuar vazhdimisht nga rrebeshet sllavo-turke. Sllavët sulmonin nga Qafa e Gozdecit dhe Qafa e Mollë, ndërsa turqit nga Qafa e Nagrivës dhe Qafa e Smedecit. Këto 4 qafa ishin pikat më strategjike në mbrojtjen e vendit. Trieshi u pushtua nga sërbo-malazezët në kohën e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Në atë kohë Trieshi e kishte braktisur vendin për shkak të sundimit sllav, ata ishin strehuar në trevat shqiptare të pushtuara nga Turqia. Refugjatët trieshianë kishin qëndëruar atje 7 vjet dhe më në fund ishin kthyer në vendlindje pas Marrëveshjës së Marash Markut me Knjaz Nikollën që ata mund të kthehen në vendlindje. Vojvoda i Trieshit Marash Marku u kishte garantuar se do të jenë të lirë në punët e tyre të përditshme, duke u garantuar lirinë e plotë të gjuhës shqipe dhe të fesë katolike dhe traditave shqiptare. Në ato kushte Trieshi me ndërhyrjen e Marash Markut kishte fituar një lloj autonomie. Në Triesh për trieshianët ishte e ndaluar gjuha sllave, siç ishte e ndaluar edhe feja islame e ortodokse. Të gjitha gratë malazeze në Triesh detyrimisht e flisnin gjuhën shqipe, shumë herë me vështirësi dhe gabime. Edhe martesat e vajzave të Trieshit me sllavë ishin të ndaluara, ngase luftërat kundër nipave dhe mesave sërbo-malazeze ishin të pamundura si pasojë e lidhjeve të gjakut dhe familjes. Disa familje të kësaj treve kishin bashkëpunuar me pushtuesit, ashtu siç kishin bërë të gjithë popujt e okupuar. Ata disa herë kishin hyrë në këto shërbime për të mirën e tyre dhe të vëndit. Jo të gjithë por disa nga ata e kishin keqpërdorur pozitën e tyre në dëm të Trieshit, dhe kjo pabesi dhe e mbrapshtë vazhdon sot e kësaj dite. Turqia dhe sërbo-sllavët kishin besnikë në Triesh. Trieshi është sulmuar shumë herë jo për pasuritë natyrore, por për çështje strategjike,ngase prej Trieshit mund të pushtohej Kelmendi,treva më strategjike e Veriut të Shqipërisë. Malësia e Madhe e në veçanti Kelmendi është ura kryesore e lidhjeve të Shqipërisë me Kosovën. Për të ruajtur kufirin midis Trieshit e Kelmendit Jugosllavia kishte ndërtuar 5 karaulla ushtarake nga Lemaja e deri në Bjeshkët e Koshticës. Gjatë këtyre 150 vjetëve të pushtimit sllav të Trieshit janë bërë shumë presione drejtë çkombëtarizimit. Sërbo-malazezët nuk kishin hapur asnjë herë, asnjë shkollë në gjuhën shqipe. Të gjitha shkollat e tyre kishin qënë në gjuhën sllave. Austria dhe Gjon Gjekë Lucaj e Josip Rela kishin hapur shkollën e parë në gjuhën shqipe në Triesh, por pas disa vjetësh ishin mbyllur dhe ishin hapur përsëri në kohën e Italisë. Jugosllavia e Re u kishte premtuar malësorëve trieshianë se shkolla në gjuën shqipe do të vazhdonte punën ashtu siç kishte vepruar në kohë të Italisë. Natyrisht se shkollimi për 75 vjet në gjuhën shqipe kishte dhënë disa rezultate për të mirën e Trieshit dhe të Malësisë. 
Kjo Rrafshnalt, të cilën rapsodët e vajtorët në vargjet e tyre poetike e tragjike e quanin “Qeta e Trieshit”, ishte shëmbull trimërie dhe bujarie. Kjo trevë legjendare kishte qënë frymëzim për dijetarin dhe luftëtarin e famshëm malazez Mark Milanin. Atje në Triesh ishte frymëzuar ky burrë legjendar i fisit të Kuçit. Për Trieshin kishin shkruar Anton Harapi, Mary Durham, Antonio Baldacci, Nopça dhe Potopovi, dhe shumë dijetarë  kroatë, sërbë e malazezë. Për Trieshin mund të kenë lënë shënime me rëndësi dhjetëra meshtarë italianë që kishin shërbyer në këtë trevë për më shumë se një çerek mileniumi. Nëpër shekujë në Triesh ishin strehuar trimat legjendarë të Malësisë. Atje në Triesh kishte gjetur shpëtim Vuksan Gela i Grudës, Dedë Gjo’Luli i Hotit dhe trimat e tij. Atje ishin strehuar edhe Mehmet Shpëni e Zenel Shabani dhe kush nuk kishte dëgjuar për strehimin politik të Sokol Bacit në shtëpinë e përmendur të Mirash Ujkës. 
Kush nuk kishte dëgjuar për burrat legjedarë të kësaj treve:Lekë Ivanin, Pjetër Vukan Cacin dhe Mark Gilë Doshin. Kush nuk kishte dëgjuar për qëndresën anti sllave të Trieshit në Lamë të Nikmarashit dhe në Grykë të Nagrivës e në Qaftë të Smedecit. Në Triesh kishin lindur e vepruar gra të përmendura. Sot e kësaj dite flitet me krenari për trimërinë e Milicës së Markut, për ndërhyren e Mrike Ujkes në faljen e gjakut të djalit që i kishte shkrepur hisen dhe për tragjedinë e madhe të 6 fëmijëve të Lulë Koles së Kolë Dedë Husit e cila për një vit kishte humbur 6 fëmijë prej moshës 7 e 17 vjeçare. Kacakët e Hyrrjetit në krye me Dëdë Gjo’Lulin kishin gjetur strehimin e shpëtim në këtë trevë të përmendur për besë e bujari. Natën e Shnjonit me 28 gusht të vitit 1910 Dedë Gjo’Luli dhe trimat e tij i kishin thënë lamtumirë Hotit dhe ishin vendosur në Triesh për të vazhduar luftën e tyre kundër Perandorisë Otomane. Atë natë të shejtë kishin kaluar Urën e Lemajës dhe kishin hyrë në territorin e Trieshit qindra malësorë kryngritës e liridashës. Atje kishin dalë për t’i pritur Gala Smajli,Mirash Gjoka e Tomë Hasani dhe shumë të tjerë. Natyrisht se Trieshi ishte përgatitur për ardhjen e tyre. Kënga popullore tregon më së miri për këtë pritje fisnike të kësaj treve arbërore. Kënga popullore e ilustron më së miri pritjen e Trieshit për refugjatët nga Malësia:


“Kur kan dal kaçakt hyrjetit

s’kan gjet vët përktej detit,

Deri çi kan dal ne bajrak t’Trieshit,

Ën bajrak t Trieshit kur kan hi,
Çilën derën dyqin shpi;
Gala Smajlin e kan psy.

Jan bashkuo parija tu Gali,
Ded Gjon Luli e Zenel Shabani
prej Kosovet Ktu ja perrini,
me komit Isa Boletini.
Ktu kan ardh prej Shals vëtit
krejt komita e Mehmet Shpënit”.

Në Greçë te Trieshit dhe Kelmendit ishte përgatitur memorandumi i famshëm i Greçës.
Trieshi dhe gjithë Malësia kishte pësuar rëndë nën pushtimin e Jugosllavisë se Vjetër. Bashkimin e Malësië me Shqipërinë në kohën e Italisë e kishin pritur mirë. Por ajo periudhë nuk kishte pasur jetë të gjatë. Trieshi dhe Malësia përsëri kishte mbetur nën pushtimin e Jugosllavisë së Re, e cila pas shëmbjes së regjimit stalinist kishte qënë pak më e butë për shqiptarët, duke mos ndërhyrë kundër gjuhës shqipe,besimit në fenë e tyre dhe pronës private. Katër vitet e stalinizmit në Triesh kishin qënë të përgjakshme. Periudha staliniste e Trieshit kishte qënë shumë tragjike, ngase në atë kohë ishin bërë shumë përpjekje kundër lirisë fetare, kundër traditës dhe pronës private. Sot e këasj dite flitet për kolektivizimin banal të pronave dhe pasurive tjera në Triesh. Gjatë Luftës së Dytë Botërore ishin bërë vrasje e masakra të mëdha në Triesh dhe në Malësi. Këto vrasje ishin bërë kundër malësorëve të pafajshëm. Numri i atyre që u pushkatuan në atë kohë është i madh. Në Triesh ishin strehuar partizanët shqiptarë e sllavë, pastaj edhe ballistët e çetnikët. Në Triesh gjetën mbështeje edhe emigrantët politikë antikomunistë të Shqipërisë. Në këtë rrafshnaltë të vogël pothuajse 1000 metra përmbi nivelin të detit, stina e dimërit është shumë shumë e ftohtë dhe vera mund të jetë shumë e thatë,çfarë shkaktonte edhe varfëri të madhe. Këto ishin arsyet kryesore për shpërnguljen e vazhdueshme të popullatës së Trieshit. Shpërngulja më e madhe e Trieshit që mund të quhet ekzod biblik filloi një gjysmë shekullli më parë. Largimi drejtë Amerikës ishte sa trishtues edhe i dhimbshëm. Këto ikje masive ishin skena dhe episode të hatashme.Tash një gjysmë shekulli Trieshin e kanë braktisur 200 shtëpi. Sot atje jetojnë vetëm 25 shtëpi. Një pjesë e madhe e tyre jetojnë në Tuz dhe në Podgoricë e rrethina. Pronat e Trieshit shtrihen nga Fusha e Rakiqit pranë Dheut të Zi e deri në Liqënin e Rikavecit afër Vermoshit .Bjeshkët e Trieshit janë shumë të pasura dhe flora e fauna e këtyre bjeshkëve është shumë e larmishme. Korita sot mbase është bjeshka më e bukur e Malësisë së Madhe. Edhe Cemi i Trieshit është shumë i pasur. 
Rruga e re ndërkombëtare do ta bëjë edhe më ta pasur këtë rajon. Pjesëmarrësit e përurimit të lapidarit të Skënderbeut në udhë e sipër për në Triesh nga Qafa e Rozdecit do ti shohin bukuritë piktoreske të kesaj rrafshnalte të mrekullueshme. Pas ceremonisë do te kenë mundësinë për të parë edhe Kanionin e Cemit dhe Kryqin e Madh ne Grykë të Delajëve. Në Triesh do të shijoni ushqimet organike të vendit dhe do të dëgjoni këngëtarët e njohur të Malësësië, të Shqipërisë dhe të Kosovës. Ndonjë çakall  i pabesë edhe mund të prishë qetësinë,por organizuesit janë të përgatitur për ndonjë budallallëk të mundshëm. Patriotët me bateri mund të kenë ndonjë pretendim për të prishur madhështinë e asaj dite por ata mund të ndalohen. Kjo është dita më historike e Trieshit. Më 15 të këtij muaji në zëmër të trieshit do të vendoset busti i një prej trimave më legjendarë të historisë njërëzore. Fryma liridashëse e këtij burri shqiptar mbase do të sjellë në Triesh optimizëm dhe entuziazëm për vepra të mëdha kombëtare dhe njerëzore. Skënderbeu ishte hero, por ishte edhe fisnik e besnik, ishte i përparuar dhe i qytetëruar. Idealet e tij të janë shëmbull për brezërit e ardhshme të kësaj treve. Kjo vepër e madhe është e para e këtij lloji në Malësi të Madhe. Është vepër historike dhe artistike. Të gjithë ata që punuan seriozisht për realizimin e kësaj vepre meritojnë nderime. Shpresojmë që ndonjëri prej folësëve të rastit do ta kujtojë 112 vjetorin e luftës së Lemajës dhe Grabomit kundër ushtrisë turke. Nderime të posaçme meritojnë kryetari i Fondit Humanitar Trieshi, zotni Marash Lucaj dhe Nua Dedivani nga diaspora e Trieshit në Detroit. Gjithashtu meritojnë nderime dhe respekt kryetari I Komunës së Tuzit dhe Malësisë  Nikë Gjeloshaj dhe vëllau i tij Tomë Gjeloshaj për kontributin e tij prej arkitekti. Meriton nderime të mëdha edhe drejtori i shkollës së Trieshit zotëri Nikollë Dukaj. Lusim Zotin dhe shpresojmë se kjo do të jetë një epokë e re dhe një rilindje e dytë e Trieshit. Dhe në fund për humor po e them një fjali që do ta kishte thënë Skënderbeu përpara se të vendosej në Triesh: “Ngatrresat dhe pabesitë nuk i solla unë por i gjeta këtu dhe shprespoj që tani e tutje këto veprime të mbrapshta do të zhduken”.
Urime Triesh. Urime Malësi.

Sot perjetova, personalisht, nje dite mjaft mbreselenese, si nje ze modest i letrave shqipe, vecmas si studiues i Migjenit.Ne kete 12 tetor 2019, ne ora 10.00, Shkodra percolli nje dite te vecante, qe une do ta quaja: “Nje hap i Shkodres drejt vetvetes”.12 TETORI 2019, NJE DITE PERPARA LINDJES SE MIGJENIT, ndryshe ne 108 vjetorin e lindjes se poetit tone te madh, prej se ciles brezi i ri, qe lind e rritet, sidomos, ne Shkoder, do te mesoje ku banoi poeti yne i permasave evropiane, poeti yne pa paraardhes dhe pa pasardhes, sic shprehet eruditi dr.Moikom Zeqo, poeti qe u kryqezua, si dikur Fishta e Mjeda, nga verberia parapolitike provinciale, do te mesoje shtepine ku banoi poeti. Aq e shtenjte qe ajo shtepi per brezin tone, por, mjerisht, pas viteve “90, me nje status te humbur ne stinen e mbrapshtise sone demokratike, qe perfundimisht mbeti prapa si nje kujtim po aq i mbrapshte per ideatoret e viktimat e strukura si skllever te neoideologjise ne epoken e postideologjiseI.Kjo dite e madhe erdhi jo rastesisht, por fale sqimes progresiste, elitare te Dom Nike Ukgjinit, personalitet i njohur si klerik, por edhe si studiues skrupuloz, qe ne bashkepunim me z.Gjergj Leqejza, konsull nderi ne Shkoder, si dhe me motrat franceskane, qe pranuan vendosjen e pllakatit ne banesen prone e tyre, ish-shtepia e poetit, solli mes nesh adresen me interesante ne epoken e individiumit dhe te postskemave,” “Shtepia ku banoi Migjeni”. Nje takim krejt modest, pa buje, nje takim gjithe thelb, edhe pse nen turrin e nje indiference mjerane kulturore, bashkoi miqte e MIgjenit duke u dhene zemer te ndihen me te lire, brenda vetes, edhe atyre qe, mjerisht, nuk i dhane vetes zemer te vinin deri aty: Nje paradoks, vecanarisht, per ata qe guxojne t’i thone vetes “krijues”, intelektual, studiues apo civil. Pllakatin e zbuloi z.Gjergj Leqejza, i shoqeruar nga prof.dr.Alfred Capaliku,pedagog ne univsersitetin”Luigj Gurakuqi”.Ne fjalen e tyre pershendetese, me fjalet me te gjetura, zoterinjte: prof.dr.A.Capaliku, Gjergj.Leqejza, Dom Nike Ukgjini, Zija Vukaj, kryetar i shoqates se shkrimtareve Shkoder etj. shprehen ate qe, secili ndjente brenda vetvetes, per poetin e madh,te epokes se postdogmave, si poet elitar i postmodernitetit, ne kontinentin evropian, per te cilin, jo thjesht njihen mbi 200 tituj librash te shkruara, por njeheresh ai eshte edhe poeti yne, me i perkthyeri ne bote, pas KADARESE. Gjithcka u realizua ne prani te mediave, krejt e thjesht ne dukje, por me vlere te jashtezakonshme ne thelbin e saj, kur kujtojme ate qe e tha, aq sinqerisht, si nje gjetje dinjiteti, kryeshkrimtari dhe perkthyesi i talentuar z.Zija Vukaj:”Nje dite kur kishim humbur cdo shprese se do te rikthehej ndonjehere mes nesh”.Po ja qe “Migjeni nuk na harroi” me domsdoshmerine e nevojes per ta patur ne gjirin tone, vepren e tij, si sfida me serioze ndaj “zoterve” te kohes sone, SI KORIFEU I KOHES SE NJERIUT. Ne fund per te pranishmit nga organizatoret u shtrua edhe nje koktej.

Shkoder,me 12.10.2019                                                                                                                                   Kadri Ujkaj,
kryetar i shoqates”Shkrimtaret dhe Artistet,
M.Madhe”Nderi i Kombit”

-Atje ku nuk shuhen asnjëherë kujtimet për Uc Turkun e Prêk Calin-

Nga Gjergj Shyti dhe Gjovalin Gjeloshi

…Në këtë mes vjeshte u pezatëm drejt Vermoshit për të takuar disa njerëz e prekur nga afër disa detaje, me të cilat ne po ballafaqohemi me materialet e një libri për një ndër prijësit e Kelmendit, Uc Turkun.

Kalojmë “Leqet e Hotit”. Pastaj nga Grabomi përbri Cemit tek ura e njohur “Qupria”, apo siç do të emërtohej më vonë, “Ura e Tamarës”. Ka qenë një urë guri, mesjetare, mjaft e ngushtë, e gjatë kund 50 hapa, nji asi urash që me konstruktin e vet tregonte se vjen nga shek. XV-XVI-të, prej kohës kur venedikasit me karvanet tregtare, do të kalonin nëpër këtë rrugë: nga Shkodra e Tivari për në Guci e Plavë, Pejë e Shkup. Kur kaluam Tamarën e iu ngjitem atyne honeve, syni të rrokë mbi disa çati ngrehinash e kullash të përhjellta, ndërtue rrëzë shkëmbit. S’vonojnë e një grup tjerash duken atje poshtë, në një shesh bukur të gjerë atje në fund, në formën e një govate. Një pamje impozante. Është Javorri, ku asokohe shtëpia e Tur Shabit përgjatë gjithë natës, gra e fëmijë do të kishin udhëtue prej Vermoshit në stane në Javorr, për t’i shpëtue një sulmi absurd e të befasishëm të shkjeve.

I sheh ato shtëpi guri e të ngjajnë me disa gravura të krijuara nga vetë natyra, që shpesh edhe frika të merr me i vështrue humnerat e mnershme që “rrëzohen” poshtë teje. Aty-këtu ngrehina e kulla ngritë me mundime të mëdha ku gjithçka mbartet me krahë, punue me mjeshtëri e durim për me i mbijetue ekzistencës njerëzore. Dhe sa më shumë ngjitemi, përsëri e përsëri pllaja, gryka që lëshohen përposh e zbresin honeve për të mbaruar në ca shkëmbinj mollakë bri Cemit, pas të cilëve përplasen tingujt e lavdishëm të mjegullnajave të kohës e që më pas për t’u hijeshue me stërkalat rrezatuese të atyne bjeshkëve, imazhet e të cilave si boronicat e dredhëzat të ngjiten pas, për të mos u zhbërë kurrë.

Janë vendet ku ruhet origjina e hershme, aty ku zë fill e endet furka e gjyshërve tanë. Kështu që, pa e fshehë, na e pati ënda të endeshim gjithandej nëpër ato gryka, të “kacavirreshim” nëpër male e prozhme. Pa një pa dy, për t’u gjendur pranë atyre rrëmoreve të vjetra, në të cilat plasaritjet e shumta, si gjendra loti ndër sy, nxjerrin edhe sot vlagë. Vlagë që shndërrohen në pikëlima. Dhe ngado tek ngjitesh a zbret honeve të thikta Cemi si një litar i gjatë, do të na ndjekë nga pas gjithë madhështi: lumit që të parët tanë do ta njihnin mirë e mirë, ia njohën vlerat ashtu siç ia patën provue edhe huqet.

Sipas historiakëve, në luginën e Cemit patën jetuar nënfisi i Labeatëve, Grebenët (nga ku Grebeni, por edhe Grabomi i sotëm, këtë emër mund ta kenë mbartur prej tyre). Edhe At Justin Rrota në veprën “Rreth votres”, na thotë se: Cem- ujët e créme, në kuptimin: i ftohtë, ujë të cemta, të ftohta, ashtu siç edhe sllavishtja na e përcjellë në formën e Cijevna-Cemva, më të njëjtin kuptim si te shqipja.

* * *

Prek Cali

Një ftesë tradite dhe një ndejtje mbresëlënëse në një prej shtëpive karakteristike vermoshase. Jemi te Dodë Tinaj, një 78 vjeçar që me pamjen e tij të fisme, të jep përshtypjen e një mesoburri. Jeton edhe në Amerikë, por adetet e vendit me të cilat është rritur që në djep, sikur ia shtojnë vlerat, e bëjnë edhe më të këndshëm në gjithë sjelljen e vet.

Doda me bashkëshorten, banorët e vetëm të kësaj kulle mbresëlënëse, dalin të na presin. Dhe si pa vonesë, në tavolinën e odës së miqve vijnë njëra pas tjetrës: mishavina, maza e çaprës, kosi i l’plungës e djathi t’zie, mishi i thatë i derrit. Aromat që përhapen në odë na kthejnë mbrapa në kohë të kalueme, kur edhe në shtëpitë e ne tre miqve, ndonëse në fushë, kelmendasit vazhdonin të ruanin po atë traditë të gastronomisë e ta gostitnin mikun me po ato gjellë aq karakteristike, që Kelmendi i kishte pasur posaçe tjerëve.

Dhe fjala shkon atje, për të cilën edhe jemi ne aty. S’vonon dhe e merr fjalën i zoti i shpisë, Dodë Tinaj:

-Kelmendi në të gjitha kohët ka qitë burra, pse jo, edhe gra azgane e sokolesha. Porse ai Uc Turku ka qenë një prijës, për të thanë bile, ndër të fundmit e këtij lloj organizimit ndër Lugjet e Kelmendit. E si thonë të gjithë, ka kenë një lis i madh që i pati kalue kufijtë e teritoreve të veta. Një krijesë e mendçme, ashtu siç e paska pasë lind ajo nana e vet. Po ban gadi nji shekull, por emnin dhe veprën e Uc Turkut dhe Prek Calit, i kena sot të prekshme gjithandej para syve tanë. Sepse atë çka kanë pasë, një jetë fund e krye ia pati falun vatanit, flamurit, besës e burrnisë. Edhe pse s’ka qenë fort kohë shkolle, por Zoti ia paska dhurue Ucit dhuntitë e një dijetari. Prijës i Kelmendit e fisit të përmendun. Për 50 vjetët e kalueme do të mbetej i heshtun, por ai ka fakte e merita të mëdha që s’mundet me ia mohue kurrkush, derisa t’i thohet bukës-bukë e gurit-gur! Dhe Doda vazhdon:

-N’ato shpirtëra kisha me thanë se shndritë, mishërohet energjia, fryma e Krijuesit. Njeriu ndryn përbrenda fuqi e virtyte të mëdha dhe se forca e njeriut fshihet diku, thellë madhështisë së vet! Unë kam lindë më 1940, pra tri vjet mbasi ai do të ndërronte jetë, por siç na kanë thanë ata të parët që u ka tokue me ndejë gju për gju me të, Uci ka qenë një burrë i përmbajtur e po kaq i përmendun, për vend e kuvend. Pa e nda as prej Prek Calit, i cili ndonëse fis me të, qenë kurdoherë një dyshe e kombinueme bukurisht: atij të prijësit të urtë dhe kreshnikut të bejlekut. Më ka takue të rri me Dodë Pjetër Lucën, bashkëkohës i të dyve. Doda ishte shumë ma i madh se unë në moshë. Ai më pati thanë se Uci ishte një mendje e hollë dhe Preka një bashkëpunëtor i tij besnik, ose ma shkurt: Uci për urti e Preka për trimni. Një kombinim perfekt i dy njerëzve që kanë lanë në këto bjeshknaja një kujtim e vepër të naltueme, ashtu siç janë majat e këtyne maleve, që i përpijnë retë.

Dodë Tinaj merr frymë disi i emocionuar, ul kryet e si mendueshëm, na drejtohet ne të treve: e çka mundem me ju thanë unë ju? Kanë kalue shumë kohë e shumë borna janë lëshue mbi këto rreshpe të nalta, po emni dhe miradia e Ucit veçse shndritë si pika e vonesës, kur mbi të lëshohen rrezet e prarueme të diellit.

Dhe si na sheh e na falet me gotën e rakisë, Dodë Tinaj do të vazhdojë: kisha me thanë çiltas se burrave si Uc Turku e Prek Cali edhe pse s’i kena ma mes nesh, u mbetet jo veç emni, por edhe malli për kryenaltësinë, hijen që lanë mbrapa. Se, mendjet e ndrituna nuk kanë mortje kurrë. Ndërsa urtia e prijsave si Uci i ngjajnë diellit, i cili në nadje kur lind nëpër Qafë të Godisë me një dritë të vokët, u lëshon dritë veç thepave të nalta, por pa vonue drita vjen e bahet ma e plotë e nga shkëlqimi i tyne përfitojnë edhe skutat, mezhdat e prrojnat, stomnat e mrizishtet. Gjyshet tona nji fjalë na e patën lanë: që dheu i huej, kurrë s’të bahet nanë! Se unë që jam këtu, po jetoj tash edhe njeti. Por vetë Zoti na i paska falë dhe jo veç këta të dy, por edhe shumë burra e gra të tjera të Kelmendit e Malësisë së Madhe, me të cilët edhe atje në Amerikë ku po jetojmë gjysmën e vjetës, kena me çka të krenohena e kena pse me e mbajt kryet nalt.

-Uci ka pas bjeshkë jo vetëm në Greben, vazhdon e tregon Doda, por edhe në bjeshkë të tjera të Vermoshit. Një ndër to ka qenë edhe Smutiroga. Kjo si bjeshkë më përpara ka qenë e Hotit, por pasi ndodhi vrasja e barinjëve të tyre prej shkjeve, Hoti e pati shitë bjeshkën dhe e patën ble Hasanajt, më së shumti Uci. Kam qenë vetë në Smutirogë qysh 16 vjeç, vazhdon tregimin Doda. E kam pa me sy të mi tëbanin që ka pas Uc Turku atje. Megjithëse rrinte pak atje, se shumicën e kohës për në Vermosh, e kalonte në kullë në Velipojë, atij ia kishin rregulluar një odë e që i thoshin “Oda e Ucit”. Gjithshka për të ishte e veçantë e ai trajtohej kështu, jo vetëm prej familjes së tij, por prej të gjithëve. Respekti për Ucin ishte maksimal, në të gjitha drejtimet.

Aty ne e vonën, kur jo vetëm Uci (që nuk jetonte ma), por as të tjerët të shpisë së tij nuk delnin maa në verim në bjeshkë, se për ne erdhën kohë të tjera, në Smutirogë delshim nà, vermoshaxhijtë e tjerë që jetonim këtu. Në t’banë të shpisë së tij, rrinin dy-tre familje e bash në odën e Ucit, flente një shoq yni vermoshas. Në nadje kur u çoshim prej gjumit, u bajshim te tanë bashkë e tuj ba hóka e tu pi kafe, kur e shifshin ketë shoqin tonë që delte prej odës së Ucit, këta tjerët e ngacmonin: qe Uci, shikonje Ucin, po çohet prej gjumit. Nuk dimë si ka fjetë, a ka pasë telashe a mendime g’jatë natës! – këtë ia thonin për me tregua se, jo vetëm ai, por as ne të tjerët të gjithë bashkë, nuk mund t’a zëvendësonim Uc Turkun, nuk “peshonim” sa ai.

Ka ardhë koha të ngrihemi e teksa do të ndahemi tek portarja që mbyll rrethojën e asaj “perandorie” të vogël. Ndërkaq tek na përcjellin në largim prej kullës, nuk rrinë pa fol me ne edhe Katerina, që si stajanicë na kishte qëndruar larg prej punëve dhe vetëm në këmbë. Ajo me atë zërin e saj të ngadalshëm na tregon diçka domethënëse që e kishte dëgjuar për shpinë e Ucit: -Deda, thotë ajo (e kishte fjalën për Dedë Shabanin, një prej nipërve të Uc Turkut që e pushkatuan komunistët në fillim të vitit 1945) ka pas fol me zâ të naltë kur merrte pjesë nëpër logje a kuvende. Shoqnija, edhe për të ba hajgare i thoshin: ti Dedë, pse bërtet kaq të madhe, kur Uci edhe pse flet të vogël, i ndihet zani ma larg se ty?

Nuk ka konkretizim më domethënës se sa kjo që na thotë Katrina, për të treguar thjesht e bukur forcën e fjalës së Uc Turkut, madhështinë e mendjes së tij, zgjuarësinë e pashoqe që mbartëte ky njeri në vetmevete.

Jo vetëm brezi i moshës së Dodës, Katerinës, apo më të vjetërve si Kol Dedë Leka që do ta takonim më vonë, por edhe më të rinjë në moshë si Nik Doni apo akoma më të rinjë si Gjovalin Dodë Pllumi etj, i kanë në mendje tregimet popullore të gjyshërve e baballarëve të tyre për Uc Turkun. Edhe pse Uci ka 80 vjet që nuk jeton dhe prej vitesh familja e Uc Turkut nuk ishte prej familjeve guracake, por jetonte atje vetëm gjysmën e vitit, edhe pse është mbushur njëqindvjetëshi kur ka filluar të diskutohet çështja e kufirit në Vermosh prej Fuqive të Mëdha, këta njerëz i kanë kujtimet aq të freskëta, sa të duket se e kanë jetuar atë kohë.

***

Një mbrëmje me Gjovalin Dodë Pllumin, që si shumë të tjerë, ai ka ndërtuar një bujtinë. Tek kjo shtëpi kanë kaluar shumë të huaj e vendas, presidentë, ambasadorë e letrarë. Din të presë bukur, por edhe me të folmen e tij prej intelektuali, të bëhet edhe më i afërt. Gjovalin Pllumaj është njëri prej atyre të rinjëve që e kanë parë botën me sy. Të kalosh një natë aty, është sikur je në një familje tradicionale të kësaj krahine dhe jo në një “restorant-hotel”.

Një aso pritjesh ardhë nga një kulturë në pamje e vjetëruar, por që rrëzëllen andjet e një shpirti të lirë, fisnik, të paepur. E ndërsa ai është sonte në rolin e pritësit e bashkë me bashkëshorten e vet duhet të përgatisin darkën për klientët dhe miqtë, herë pas here ai do të gjejë kohë të bëhet pjesë e këndshme e bisedës, për të cilën ne jemi bujtës në atë derë.

“Frëngjisht-folës”, ai din të tregojë jo vetëm për jetën e një emigranti në Francë a kudo në Europë, por prej të parëve të tij, ai “njeh” edhe kryeparin e Kelmendit, Ucin: -Ka shumë për të kujtuar ata që s’janë ma, për burra e gra që i bajnë nder kësaj zone me emër. Ata janë shumë e duhet kohë po edhe dashamirësi për me jua vu në vend meritimet. Shumë sish, një shpirt që e patën, e shkrinë për këto troje ku po jetojmë na sot. E tue fol çiltas, një pjesë e kësaj yndyre paten qenë edhe dy sokola të kësaj zone, Prek Cali e Uc Turku. Preka duhi, trim e kryekëcyem i çartun, e Uci, si Uci ma! Kapak i mendjes, peshore, kanunar i lindun, me nda hollë çdo dava, aq sa thonë se “kurrnji pleqni s’i ka mbetë në dorë”.

* * *

Uc Turku

Si kaluam zallishten, tashmë pa ujë të Fushës së Velipojës dhe si lamë mbrapa disa ngastra të vogla tek nxirreshin kërtollat e disa copa livadhesh të rrethueme me ato llajkat e lisit, karakteristikë e këtyre anëve, u gjendëm para një shtëpie njëkatëshe të mbajtur bukur mirë dhe të lyer me kujdes. Ma përtej 5-6 dele kullotnin në një patalok hasëlli përpara shtëpisë, ndërsa 2-3 derrkuca të mëdhaja si pjepra, me një ngjyrë të kuqërreme teksa çërmonin nëpër livadh, hidheshin përpjetë e luanin me sho-shoqin, si të ishin fëmijë të njomë.

Nikë Doni, i zoti i konakut dual para derës e po na bën me shenjë të afrohemi. Na prinë për tek truallishta e shtëpisë së Uc Turkut, që ishte veçse 50-60 hapa nga shtëpia e vet. Mbi shtëpi të Nikës, më në rrënxë të kodrinës është një shtëpi tjetër, e ndërtuar krejt afër themeleve të kullës së dikurshme të Uc Turkut, e cila u prish në kohën e të ashtuquajturave kooperativa bujqësore. Pasi u bënë të gjithë “kooperativë”, nga familja e Shabajve, që drejtonte Uc Turku, nuk doli kush më në Vermosh, por ato troje e toka as nuk iu shitën, as nuk iu falën kurrkujt. Familja e madhe trashëgoi mendësinë e Ucit: ai nuk shiste kurrë prona, vetëm blinte. Më tej, të shpërndara, edhe banesa të tjera të ndërtuara në tokat apo livadhet, pronë e shpisë së Ucit, apo e familjeve të tjera të Hasanajve. Në krahun tjetër e pak më në thellësi është edhe kulla gadi në të rrënuem, e të madhit Prek Cali, edhe ky i Hasanaj, ose siç shkruan kanadezi Robert Elsie, ekspert i studimeve shqiptare, “nipi i Uc Turkut, vojvodës së Selcës”. Dhe Nika e mbyll bisedën më ne duke i bërë krahët pash e thënë: – A e shihni t’tanë këtë Vermosh? Kam ndigjue prej të parëve të mi që kjo tokë e këto bjeshkë janë tonat, të Shqipnisë, vetëm në saj të Uc Turkut e Prek Calit.

* * *

Për të mbërrijtë te 90 vjeçari Kolë Deda (Pllumi) duhet të kalojmë nëpër disa rrugica lakadredhëse të shtrueme me një kalldrem plloça-plloça, vjetërsia e të cilit të kujton një kohë bukur të largët të lagjeve kelmendase. Pa pritesën që të sjellë pleqnia, Kola del në oborr të na presë dhe pas pyetjeve të rastit, futet me njëherë në temën për të cilën gjendemi atje:

-Besa, besë: shpi e madhe si mali me borë, me mashkuj plot e me sinore e me gjâ të gjallë, si ata e kurrkush.! Uci ka kênë ndër krenët me shej të Kelmendit. Ka qenë edhe mahalla. Prek Cali sigurisht ma i ri e atëhere asht njoftë kryesisht Uci e zani i pati marrë dhenë, për mendtar. Jua ka pasë për traditë dera. Shkurt hesapi: kanë kênë rreshtua me krenët e mëdhaj t’asaj kohe tue kênë edhe vojvoda i të tanë Kelmendit. Jo vetëm në Kelmend, por edhe në të tana malet e Malësisë së Madhe, asht thirrë për dava e për pleqni. Në çdo kuvend Uci asht thirrë për príje. E nuk asht e rastit që edhe pas kaq vjetëve, emni i këtij njeriu vazhdon me kênë pjesë e bjesedimeve tona për punët e mira që pati lanë. Uci ka kenë vojvoda për të katër bajrakët e Kelmendit, se Selca asht kênë në prijë edhe të bajraqeve të tjera të Kelmendit. Për në Selcë, i pari qi asht thirrë edhe në sofra, ka kenë shpija e Nikë Martinit. Uci, ropë shumë e gjâ të gjallë edhe ma shumë: me ogiça, me tuba e kumonë. Janë edhe tash në Greben “bunet e Ucit”, të paprishuna, por jo siç kanë qenë asokohe. Merre me mend, dy t’bana çift për me verua, se nji nuk i ka xanë.

Dhe ky Kola, tregimtari i avashëm, por tepër i vëmendshëm, do të vijojë: – Këtu në fushën e Velipojës, Shabajt kanë pasë kullë të madhe dykatëshe e pak përfund e ka pasë edhe Prek Cali, që tash janë çmeretisë. Trualli i kullës së Ucit janë te Hutajt (tash Bujajt). Kam pasë të veten të thuesh gjysmën e Velipojës, ku vetë pasja e familja të nep me kuptua se ka kênë shpi e prijes, prije që e kishin miratua te tanë shpijakët e atëhershëm.

Dhe ky bashkëbiseduesi ynë zbardhue në fytyrë dhe me sytë që i shndrisin, sikur fillon t’a ndjejë edhe më shumë peshën e fjalëve dhe si na sheh rrethas, ky plaku i ngadalshëm Kolë Deda, vazhdon të na dëftojë ç’mbanë mend: unë s’e kam jetue kohën kur e si janë nda kufijtë e 1913-tës, por di se kur qenë vendue përfundimisht gurët e kufinit të Vermoshit, me komision ka kênë Uci e Preka. Sepse Mali i Zi deshtën me i dalë për zot Velipojës tonë. Se kur ke qoftlargun kojshi, çka s’pret! E patën pëvetë njiherë njanin: Harusha, voe ban apo pjellë këlyshë?- e ai pati përgjegjë si në shpoti: “Hej bre! Po kjé harushë, e çka nuk ban ajo bishtcubele?!”

E këta malaziasit për pikë të mjesnatës prenë landën kinse për me “ndreq” t’banet e në komision gjoja me paraqitë si fakt landen e preme. Por seljanët ua dogjen landën e preme e kur shkoi komisioni në vend e nuk e gjeti, malazezët u moren për çpifësa… Thonë se anglezja me atë rast pati marrë alltinë, e çoi përpjetë e ju qe drejtuar faqe burrave: këtë punë veç alltija e ndanë. Prandaj qysh atëhere thonë: “kojshi si Kuçi me Kelmendin”, e kurrë s’u ndreqen ma mes vedi!

Edhe pse kam kênë i ri fort, kam ndejt me Prek Calin siç po rrri me ju, më pati çue axha te ai për me i marrë nji leje pushket: nji koprreç burrit i madh, vigan e i g’jatë përmbi tjerët, koçollâj e trup të hijshëm, i fuqishëm, nji asi njeriut si i dalun prej shkambit; shtatin e drejtë si fillorja e pushkës a si çetina rritë n’ajrin e pastër të këtyne bjeshkëve. E mâ, me atë veshjen e atëhershme që i punojshin aq bukur duart e e nanave tona, si të ishte krijue postafat për me i ba edhe ma të hijshme rrobat e atij kostumi madhështor. Ucin, s’më ka tokue me e pa nga afër. Ai dilte me raste se të shumtën e kohës e kalonte njeti e patjetër edhe në Malkolaj.

* * *

Për në bjeshkët e Grebenit na shoqëron Zef Doda, i cili jeton në lagjen “Bashkim” të Vermoshit. Rruga që të çon atje, merr të përpjetën bri kishës së vjetër e cila tashmë ka mbetur si një objekt i braktisur, sepse godina e re e kishës është ndërtuar më në qendër, afër shkollës 9-vjeçare të qytezës së Vermoshit.

Drejt Grebenit… një rrugë që ngjitet lehtas, gjithkund ijas së “Sheut të Gjamëve”. Nuk është një rrugë makine, por as “rrugë dhish” nuk mund t’i thuash: Prej vitesh aty dikush ka “investuar” për rrugëtim të rehatshëm. Natyrisht në të përpjetë (Grebeni ndodhet në lartësinë e 1840 metrave), por nuk është një ngjitje e vështirë, krahasuar me rrugë të tjera malore. Në të majtë të rrugës, ku gjithkund kemi honin ku rrjedh “Sheu i Gjamëve”, banorët janë kujdesur që në shumë vende përgjatë gjatësisë së saj të vendosin parmakë mbrojtës prej druri, si të ishim në një prej rrugëve të reja që janë ndërtuar kohët e fundit. Kjo mbrojtje më shumë se sa për njerëzit që kujdesen vetë, është bërë për të mbrojtur kafshët: ka ndodhur që bagëtitë në ngjitje a në zbritje duke vrapuar krah njëra tjetrës, kanë përfunduar në honin poshtë, i cili e ka thellësinë 20-30 metra e më tepër.

Grebeni është ndër bjeshkët më të mira që ka Vermoshi. Mbi pyjet me ahishtë (tashmë natyrisht jo më me shkëlqimin e dikurshëm, sepse ka hyrë sopata e shkrepësja), shtrihen pllaja të tëra me kullota. Këto sipërfaqe shfrytëzohen për kullotje të lirë të bagëtive. Ose më mirë me thënë “shfrytëzoheshin”, sepse në këto vite numri i bagëtive ka rënë ndjeshëm. Në gjuhën e barinjëve ato quhen “livadhe të egra” (ku nuk hyn kosa). Por ato në të vërtetë, të befasojnë me përbërjen dhe pamjen e tyre: këtu në lartësinë e mbi 1800 metrave, nuk gjen një guralec!…

“Bùnet e Ucit” gjenden në vendin tek zbret nga “Qafa e Zabelit”, një pronë në mes të Vuktilajve e Merrnaçajve. Bùnet kanë një kodrinë të lehtë në mes dhe përbëhen prej tre-katër zabeleve të rrethuara prej ahishteve që edhe pse janë pyje të shfrytëzuara, kanë përtërirë e janë në lartësinë e duhur për të krijuar bukurinë e këtij vendi. Në njërën prej zabeleve janë dy prej t’baneve të kahershme të shtëpisë së Uc Turkut. Edhe pse kanë kaluar kaq vite, murijet nuk janë të prishura deri në njëfarë lartësie, duke të dhënë idenë e një shtëpie banimi bjeshke.

-Në zabelin përpara se të shkoni te t’banet, na thotë Mark Tinaj (i vetmi banor që gjetëm në atë lartësi bjeshkësh), Uci ka mrizua bagëtitë e shumta që kishte. Kopenë e madhe të familjes së Uc Turkut nuk kishte vathë që e mbante, sepse ishte e pamundur të rrethoje te tâna ato bagëti. Ato e kalonin natën në këtë livadh dhe roje ishin, qentë e tufës. Këtu ka qenë edhe një si stallë e madhe ku mbanin shtrrinë, por në kohën e kooperativës është prishur dhe gurët janë marrë për të ndërtuar diçka tjetër.

Marku është ndër banorët e pakët që i shfrytëzon të mirat e këtyre lartësive. Në fshatrat e sotme, e aq më tepër në Vermosh, banorët e kryesisht të rinjtë, janë larguar.

-Këto bjeshkët e këtushme prodhojnë me bollëk boronica, kërrtolla e freski. Por Uci nuk është marrë me “boronica”, thotë Mark Tinaj dhe qesh, duke kujtuar tregimet e të parëve të tij për vojvodën e Kelmendit dhe kamjen e tij, – kur kalonte te Ura e Bahçallekut, ai që i numëronte bagëtinë thoshte: tash e kaloi qindi mijnë dhe nuk mundem me numërua mâ.

Në Vermosh, edhe tek brezi relativisht i ri, kujtimet për Uc Turkun janë të freskëta e të gjalla. Zef Doda, shoqëruesi ynë i palodhur i cili njeh çdo skaj e kufi të këtyre bjeshkëve, na thotë një fakt interesant: -Uci kur delte me familjen në bjeshkë apo edhe poshtë në Vermosh, në Velipojë ku kishte kullën e jerevinë, jepte porosi që të hiqej votra dhe të kontrollohej, nëse ndokush do të kishte vënë aty ndonjë lëndë plasëse. Ai do të ruhej shumë prej shkjeve se e dinte që e kishin halë në sy!

Ndërsa Agustin Dekaj edhe pse është nga Kushja e Hotit, duket se është i “familjarizuar” me emrin e Uc Turkut. Mik i të ndjerit Dodë Kaçaj, deputetit të paharrueshëm të Malësisë së Madhe në vitet 1992-1996 dhe ndër nismëtarët e lëvizjeve demokratike në zonë, ai prej vitesh drejton shoqatën e të persekutuarëve politik të Malësisë. Kur fillon bisedën me të, duke gjykuar edhe prej moshës si dhe prej largësisë me zonën e banuar të Kelmendit, të thotë mendja se nuk ka ç’të thotë për temën që ndjekim ne. Pasi nuk rrimë pa ia thënë këtë mendim tonin, ai qesh pak, i pa ofenduar dhe na thotë përmbledhtas:- Uci, në të gjithë historinë e diskutimit të kufinit të Kelmendit në ato vite, ka qenë “gjenerali” i veprimeve të malësorëve. Zgjuarësinë e tij të pashoqe, do t’a njihnin të gjithë paraardhësit tanë!…

* * *

E teksa nisemi për t’u kthyer, një emocion i veçantë na pushton për së dyti herë. Kishim gjezdisur disa ngulime të Kelmendit e së fundmi edhe Vermoshin. Kreshtat e maleve e kurorat e pemëve atë ditë na dukej se ishin zgjuar ngathshëm, sikur lypnin rrezet e diellit i cili pa u ngutur, ngrihej përmbi kokat tona. Edhe më përtej majat e bjeshkëve shumicën e të cilave i kishin zotnue nënshkodrakët, i kishin zgjatue disi hijet e tyre, tue lanë mbrapa Luginën e Vermoshit, bjeshkët e Seferçes e të Skrobatushës, Grebenin, Lëpushën e me radhë Bjeshkët e Namuna, nën një avull plogëtie të paqëtueme. Një tabllo vjeshte si të një pikture që sapo ka hedhë panelatat e para dhe pret të marrë udhë e të na shoqërojë deri poshtë në fushë.

Kishim parë shumë vende e ndejtur me shumë njerëz, duke u përpjekë për të hedhur dritë, më shumë në të kahershmen. Kishim risjellë në kujtesë ndodhi e personazhe aq të mirë e të denjë, të cilët tash jetojnë vetëm në kujtimet e bashkërrojtësve të tyre të dikurshëm. I tillë është udhëtimi në këtë botë: me kohë, me rend. Kur rendi në këto krahina, ishte ligji i parë nën këtë qiell!

Porse për secilin, të njohur apo të panjohur, për të gjithë ruan atë mirënjohje, atë mirësjellje njerëzore që gati s’e gjen sot, kurrkund njeti. Në disa syresh, ndonëse pleq të vetmuem apo shtëpi gjysmë të braktisura jeton ende ai kod i lashtë, delli e rrënja e asaj lande që ndër breza ka rritur specie që dijnë të ruajnë nderin e moralin, që dijnë të të presin e të të pëvetin dhe që dijnë të të mbeten miq të mirë, përgjithmonë. E mbi të gjitha të befason ai emocion që të shfaqin ata për gratë burrnesha e burrat që u kanë prí, ata që edhe sot u bëjnë nder e për të cilët ata na dhanë me vete fjalë të paharrueshme. Na mbushën me jetë edhe për atë Uc Turkun e Prek Calin, po edhe për burra e gra të tjera që veçse e hijeshojnë e u rrijnë stoli atyre maleve e atyre banorëve, njerëzinë e të cilëve si një stoli të bukur do t’a merrnim me vete përgjithmonë. Për ne ky rrugëtim do të ishte si një “gërmim” ndër arkiva të marra jo prej defterësh të zverdhme nga koha, por prej gojës së drejtpërdrejtë të njerëzve, të ruajtura si visare të çmuara në dijen e ruajtur mirë të malësoreve e malësorëve tanë, me të cilët e ke zor të ndahesh.

Kohët ndryshojnë e bashkë me kohën edhe njerëzit, të cilët i kalojnë historitë e rrëfimet gojë më gojë. Brezat pasojnë dhe i lënë vendin njëri-tjetrit, duke krijuar vazhdimësinë në rrjedhën e jetës. Kjo të krijon idenë e ujit të një lumi të qetë, që nuk rrjedh rrëmbyeshëm si Cemi i bukur. Njerëzit janë ata, por nuk janë po ata. Ashtu si uji i lumit: është ai, por nuk është ai. Ndërsa Uc Turku, Prek Cali e të tjerë burra që i dhanë trojeve të veta mendjen, trimërinë dhe jetën, janë gjithmonë ata. Këto figura janë gurët e palëvizshëm në shtratin shkëmbor të lumit nga rrjedhë uji, i cili veçse i lëmon e ata bëhen akoma më të shndritshëm.

Shenim * Nje modifikim i titullit nga redaksia. Origjinal i autorit (REPORTAZH/ Honeve të thikta drejt Vermoshit)

(Disa kujtime personale nga ajo vizitë historike)

Gjekë Gjonlekaj/New York

Si sot 30-vjet të shkuara arritën për herë të parë në Shtetet e Bashkuara Dr. Ibrahim Rugova dhe Prof.Dr. Ëngjell Sedaj. Tridhjetë vjetë më parë ishte 300-vjetori i vdekjes së Imzot Pjetër Bogdanit. Disa dijetarë shqiptarë midis tyre Profesor Engjëll Sedaj kshin botuar në shtypin shqiptarë të Kosovës shkrime të rëndësishme për jetën dhe veprimtarinë e Pjetër Bogdanit. Në atë kohë shtypi i Kosovës sidomos gazeta “Rilindja”shitej në dy tri qëndra të New Yorkut. Nga kjo gazetë mësonim shumë për Kosovën. Ato ditë kisha marrë një monografi të mrekullueshme të Pjetër Bogdanit përgatitur nga albanologu i peërmendur shqiptar Profesor Dr. Martin Camaj. Kjo vepër mbase më e mira deri sot për jetën dhe veprën e Pjetër Bogdanit ishte botuar me rastin e 300-vjetorit të vdekjes së tij. Këto për mua ishin frymëzim për idenë e një konference shkencore në New York për këtë kolos të fesë dhe kulturës shqiptare të shekullit XVII.  Viti 1989 ishte mbase viti më tragjik i Kosovës, pas protestave të mëdha të viteve 1968 dhe 1981. Viti 1989 ishte i tmerrshëm sepse në marsin e atij viti, Jugosllavia kishte hequr autonominë e Kosovës që ishte garantuar në kushtetutën jugosllave të vitit 1974. Ky akt barbar kishte shkaktuar shqetësime të mëdha, bile si pasojë e atij vendimi anti-shqiptar ishin vrarë pothuajse  30 qytetarë shiptarë të Kosovës. Në kushte të tilla politike ishte i pamundur organizimi i një konference për Imzot Pjetër Bogdanin në Kosovë. Në muajin korrik të vitit 1989 i kisha bërë një telefonatë Profesor Dr. Arshi Pipës në lidhje me mundësinë e një konference shkencore në New York  për Imzot Pjetër Bogdanin. Profesor Dr. Arshi Pipa gëzonte respekt të jashtzakonshëm për çështjet tona kulturore. Ai e priti mirë propozimin tim,dhe dy javë më vonë Profesor Pipa i kishte dërguar një letër  Dom. Rrok Mirditës duke i propzuar që një konferencë e tillë ishte mirë të oraganizohej nga Kisha Katolike Shqiptare “Zoja e Shkodrës”. Profesor Arshi Pipa e arsyetonte këtë, ngase Pjetër Bogdani kshte qënë autoritet i lartë fetar shqiptarë. Pas disa ditësh Dom.Rrok Mirdita më bëri telefonatë dhe më tregoi në lidhje për propozimin e Arshi Pipës. Unë ia tregova Dom Rrokut të vërtetën se kisha biseduar me Arshi Pipën për këtë çështje. Propozimi i Arshi Pipës që kjo konferencë të bëhëj nën patronazhin e Kishës Katolike Shqiptare kishte qënë ide e mrekullueshme. Dom Rrok Mirdita gjatë bisedës telefonike kërkoi mbështetjn time për organizimin  e këtij simpoziumi. Ai më vlerësonte si dashamirë dhe ishte shumë i sinqertë me mua. Unë i premtova menjëhërë, por i vura kusht që të ftohej Dr. Ibrahim Rugova. Ai më pyeti për kualifikimet dhe veprimtarinë e tij. Për mua kjo shte punë e lehtë ngase Ibrahim Rugovën e kisha njohur gjatë kohës kur kisha qënë student në Prishtinë në fund të viteve 60′. Në atë kohë Ibrahim Rugova ishte i njohur si njëri prej intelektualëve më serioz të Kosovës. Ai botonte shkrime dhe studime serioze në gazetat dhe revistat më të mira të vendit dhe kohë pas kohe organizonte konferenca letrare. Ishte intelektual shumë i heshtur dhe shumë i izoluar. Kishim udhëtuar së bashku nja dy herë me tren nga Fushë Kosova për në Pejë. Prej tij kisha dëgjuar për herë të parë për veprën:”Kosova Djepi i Shqiptarizmit” të H.Kokolarit gjithashtu dhe për disa vepra të tjera që ishin të ndaluara në Kosovë. Më kishte lënë përshtypjen e një intelektuali shumë të ditur dhe patriot. Në vitin 1970 imigrova në Shtetet e Bashkuara por kisha ruajtur kujtime të mira për këtë personalitet të kulturës sonë kombëtare. Në fund të viteve 80′ ishte bërë kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve të Kosovës. Në vitin 1989 Elez Biberaj i ” Zërit të Amerikës” kishte dërguar në Kosovë gazetarë të njohur amerikanë, midis tyre Jolian Naegle dhe Lora Silber e cila në atë kohë ishte edhe korrespondente e gazetës britanike “Financial Times” të Londrës. Lora Silber ishte në atë kohë në Beograd por sipas kërkesave të VOA-shqip shkonte në Kosovës,mvarësisht prej zhvillimeve atje. Naegle dhe Silber kishin biseduar disa herë me Ibrahim Rugovën në lidhje me problmet e Kosovës. Gjatë intervistave Dr. Rugova ishte treguar shumë i guximshëm, që për ne te Seksionit shqip të VOA ishte një mrekulli. Pasi i tregova Imzot Mirditës  këto të vërteta për Rugovën, e pranoi poropozimin tim menjëherë.  Por tha se kishte mik një tjetër shqiptar të Kosovës, nga kohja e studimeve teologjike në Universitetin e Zagrebit,fjala ishte për Profesor Dr. Ëngjëll Sedaj që do të deshironte ta ftonte në këtë seminar. Në mbledhjen e parë të Këshillit të Kishës  për organizimin e kësaj konference të cilën e drejtonte Tonin Mirakaj u pranua propozimi për ftesën e tyre dhe të profesorëve Arshi Pipa dhe Martin Camaj. Në këtë mbledhje u pranua pa asnjë dyshim edhe kërkesa për ftesën e At. Daniel Gjeçaj nga Roma. Ftesën tonë ia kisha komunikuar me telefon Ibrahim Rugovës. Ai e pranoi shumë mirë këtë lajm,duke shtuar se i është shumë mirënjohës Kishës Katolikë Shqiptare të New Yorkut që e kishte ftuar për të ligjëruar në këtë simpozium për idhudhin e tij Imzot Pjetër Bogdani.  Dr. Ibrahim Rugova ishte specialisti më i madh i kësaj konference ngase teza e tij e doktoratit kishte qënë Pjetër Bogdani. Me 7 tetor të vitit 1989 Ibrahim Rugova dhe Engjëll Sedaj arritën në Aeroportin John Kennedy të New Yorkut. Arritën në ora 6 të mbrëmjes. Kishin dalur për ta pritur në aeroport edhe Dom.Pjetër Popaj dhe Tonin Mirakaj. Elez Biberaj dhe familja e tij kishin dërguar një limuzinë luksoze për t’i pritur dy dijetarët e njohur të Kosovës në aeroport. Unë i shtriva dorën e mirëseardhjes në Amerikë. Ai buzëqeshi, dhe më njohi dhe shtoi se nuk kisha ndryshuar shumë edhe pse nuk ishim parë për pothuajse për dy dekada.Gjatë rrugës prej aeroportit në hotelin afër Kombeve të Bashkuara biseduam shumë për gjëndjen në Kosovë. Ai tha shumë gjëra me rëndësi për të ardhmen e Kosovës, por fjalën demokraci dhe demokrtazimin e përdori më shumë se asnjë fjalë tjetër. Aty për aty fitova përshtypjen se ishte më shumë demokrat se nacionalist. Ai tha: “Jugosllavia është bërë si një kotec pulash”. Kjo ishte fjalia më profetike që kisha dëgjuar prej tij. Nuk ishte aspak optimist për të ardhmen e Jugosllavisë. Atë natë Ibra dhe Ëjlli dhe disa shqiptarë të tjerë ishim të ftuar për darkë në shtëpinë e Tonin Mirakaj. Miliana dhe Tonini kishin organizuar një pritje të shkëlqyeshme për mysafirët nga Kosova. Atë natë Ibrahim Rugova u ra në sy të gjithëve për pirjen e tepruar të duhanit. Bile një mik amerikan i Tonin Mirakaj mjek specialist i kishte thënë Toninit për dëmet që do t’i shkaktojë pirja e duhanit. 
Të nesërmen më  8 tetor ditë e shtunë në ora 10 të mëngjezit në sallën e madhe të Universitetit Fordham në New York filloi punimet simpoziumi për jetën dhe veprimtarinë e Imzot Pjetër Bogdanit. Kjo ishte mbledhja më e madhe shqiptare që kisha parë ndonjëherë në Shtetet e Bashkuara. Kishin ardhur shqiptarë nga shumë qytete të Amerikës. Shumica kishin ardhur për të parë dhe takuar Ibrahim Rugovën. Të gjithë ligjëruesit u duartrokitën për ligjëratat e tyre por Ibrahim Rugova u duartrokit më shumë se të gjithë ata së bashku. Elez Biberaj që atë dite kishte ardhur nga Washingtoni për këtë ngjarje të madhe kultorore dhe për t’u takuar me Ibahim Rugovën kishte shënuar se të pranishmit ishin ngriturn ë këmbë 14 herë për nderin dhe respektin e këtij burri shqiptar që më vonë do të bëhej udhëheqësi kryesor i lëvizjes paqësore për lirinë e Kosovës. Në bashkëpunim me Elez Biberaj përgatitëm atë ditë një kronikë speciale nga Universiteti Fordham. 
Pas konferencës Dr. Ibrahim Rugova u përshëndet me të githë shqiptarët pa dallim bindjesh politike ose krahinore. Për shqiptaro-amerikanët anti-komunist kjo ishte diçka e rë. Ç’prej Luftës së Dytë Botërore shqiptarët e Amerikës nuk kishin pasur në mesin e tyre një personalitet kaq të nderuar dhe të dashur. Gjatë qëndrimit prej 10 ditësh në New York dhe në Washington Ibrahim Rugova ishte takuar me shumë shqiptarë dhe amerikanë. Ai kishte shkuar edhe në Washington ku shte takuar me personalitete të njohura të politikës amerikane midis tyre edhe me senatorin Robert Dole. Natyrisht se politikanët amerikanë i kishin dhënë udhëzime të rëndësishme për themelimin e një partie demokratike në Kosovë, ashtu siç kishin bërë me shumë udhëheqës të lëvizjeve demokratike të vëndeve komuniste në Evropën Lindore. Amerikanët ishin në dijeni për zhvillimet politike në Kosovë, sidomos pas demonstratave të vitit 1981. Gazetat e mëdha amerikane kishin treguar interesim të jashtzakonshëm për ngjarjet e Kosovës sidomos gjatë viteve 80. Natyrisht se edhe shqiptaro-amerikanët e ditur dhe dashamirë të Kosovës kishin dhënë sugjerimet e tyre për të mirën e atdheut të tyre të robëruar. Ibrahim Rugova i dëgjonte këshillat e shqiptaro-amrikanëve me vëmëndje. Nuk reagonte për asnjë propozim të shqiptarëve. Bile edhe propozimin e tyre për bashkimin kombëtar e dëgjonte me vëmëndje dhe nuk e kundërshtonte. Për fyerjet dhe sharjet ndaj sistemit komunist jugosllav nuk çante kokën fare. Ndërsa Ëngjell Sedaj ishte pak më i kujdeshëm.Profesor Sedaj nuk e paramendonte rënjen e Jugosllavisë. Profesor Sedaj ishte shumë më pedant në punët e tij se Ibrahim Rugova.
Ibrahim Rugova ishte në atë kohë dijetar dhe vizionar “par exellence”. 
Gjatë  kohës sa qëndroi në New York e shoqërova për vizita të ndryshme në pjesët më të bukura dhe më të rëndësishme të New Yorkut, ku bënin pjesë edhe Kombet e Bashkuara, Qëndra Rokefeller e shumë të tjera.Nuk e dijë pse por nuk kishte aspak interesim për t’i vizituar këto mrekulli botërore. Hoteli ku qëndronin ishte vetëm një rrugë largë Kombeve të Bashkuara dhe një herë e vizituam këtë qëndër të diplomacisë botërore. Në atë kohë isha korrespondent i VOA pranë kësaj Organizate dhe si i tillë kisha mundësi të vizitojmë pjesët më të rëndësishme dhe më të bukura të OKB-ës.Gjatë vizitës në këtë Organizatë nuk u ndje aspak mirë, ngase kishte frikën e spiunazhit jugosllav. Atë ditë ia bëra të mundur një takim të shkurtër me kryetarin e Sesionit të Asamblesë së Përgjithshme të atij viti, por nuk e pranoi. Ai tha nëse bëjë takime të tilla dhe ato bëhën publike, propaganda jugosllave ka për të më krahasuar  me Sheshelin i cili  ato ditë vërtitej nëpër koridoret e Kombeve të Bashkuara. Në biseda dhe debate ishte shumë propërëndimor. Gjatë kësaj vizite në OKB iu drejtova me këto fjalë: “Dr.Ibrahim Rugova dëgjo çka po të thëmë. Pa u sitë dhe pa u shoshë  nëpër këtë makinë të madhe të diplomacisë botërore, Kosova nuk do ta fitojë pavarësinë. Më dëgjoi por nuk bëri asnjë koment.  E nderonte kulturën e krishterë por më shumë kulturën hebraike dhe Testamentin e Vjetër. Ishte  shumë i vendosur kundër Orientit dhe kulturës orientale. E urrente me pasion otomanizmin dhe sundimin e tyre, bile merrte shëmbull përpjekjet e tyre që gjuha shqipe të shkruhej me germa arabe, kur ata vetë bënin orvatje që gjuha turke të shkruhej me germa latine. Ibrahim Rugova nuk fliste keq për Ramiz Alinë. Ai e quante Ramiz Alinë “zo.. kur…” që në Kosovë do të thotë i zgjuar.  Një herë e pyeta kush kishte qënë demokrati më i madh shqiptarë para dhe pas pavarësisë së Shqipërisë. Ai tha se demokrati më  madh shqiptar kishte qënë Luigj Gurakuqi. Nuk kishte paragjykime fetare dhe as krahinore. Pasi kishte mbaruar konferenca më kishte thënë dicka që nuk e harroj kurrë: ” Sot për herë të parë në jetën time u ngrita në këmbë për të nderuar intonimin e himnit tonë kombëtar shqiptar”,dhe shtoi se kishte ndjerë emocione të jashtzakonshme në këtë rast. Ibrahim Rugova dhe Ëngjell Sedaj u larguan me përshtypje të mira nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ata panë me sytë e tyre vullnetin e mirë të shqiptarëve të Amerikës për lirinë dhe pavarësinë e Kosovës. E prekën me dorë dhe e panë me sytë e tyre këtë vend të madh supërfuqi. Udhëtimi i tyre i parë i këtij niveli në Amerikë ishte akt historik. Fryma liridashëse e Pjetër Bogdanit i solli në Amerikë për të mirën e Kosovës dhe gjithë shqiptarëve në trojet e tyre në Jugosllavi. Dom. Rrok Mirdita, Dom Pjetër Popaj dhe Tonin Mirakaj u treguan shumë fisnikë në këtë rast. Unë personalisht ruaj kujtime të bukura nga ajo vizitë dhe lidhjet tona vazhduan deri në Konferencën e Daytonit. Ibrahim Rugova kishte një pamje të qetë dhe ëngjullore. Ishte shumë i butë në fjalë dhe biseda. Në atë kohë u bë shqiptari më i nderuar në Amerikë. Shumica ishin të bindur se do të triumfojë lëvizja e tij paqësore, që kishte qënë bindje e gabuar. Megjithatë Ibrahim Rugova hapi i pari dyert e politikës amerikane për të mirën e Kosovës. Ai ishte dhe mbetet Kristofor Kolombi i Kosovës, sepse ai e zbuloi Amerikën që bëri aq shumë për Kosovën.

Në fshatin Muzheçk të Trieshit jeton vetëm një familje

Jeta ku të duket se po të ha mali dhe të mbytë heshtja

Gjekë Gjonaj

Fshatrat shqiptare në Mal të  Zi  dita ditës po zbrazen gjithnjë e më shumë.  Ato  pothuaj kanë mbetur në mëshirën e fatit sepse  mungon përkujdesja institucionale  që  shqiptarët  të  mund të  jetojnë me dinjitet dhe me kushte elementare të jetesës në trojet e veta etnike.   Kushtet e rënda ekonomike  janë faktori kryesor , por edhe  shumë të tjerë, që kanë ndikuar  që  shumica e  shqiptarëve të lëshojnë shtëpitë e tyre në kërkim të një jete më të mirë. Apo siç thotë populli ynë për një kafshatë bukë goje , mbase askush nuk   ik prej së mirës por prej  të keqes. Fshatra të tilla shqiptare  të braktisura për fat të keq ka shumë. Në mesin e tyre  bën pjesë edhe   Muzheçku i Trieshit, një vendbanim i vogël malor i Komunës së Tuzit, 20 kilometra nga Podgorica, kryeqyteti i Malit të Zi. Deri atje shkohet rrugës pjesërisht të asfaltuar, me shumë kthesa.  Po të hyjë njeriu për herë të parë në këtë fshat, do të jetë i fascinuar ( mrekulluar) me  një peizazh të mahnitshëm. Por gjithë kjo bukuri natyrore, ndonëse ia dinin vlerën,  nuk mjaftoi  që banorët e këtij fshati të vazhdojnë të jetojnë këtu. Gati të gjithë banorët  u shpërngulën me mendimin se jashtë vendlindjes  do t’i presë “mrekullia”, por me dëshirën e madhe që një ditë përsëri do të kthehen. Muzheshjani i parë  që i  la vatrat e tyre stërgjyshorë dhe përqafoi kontinentin ( tokën) e panjohur të Australisë  në vitin 1958 ishte Pjetër ( Tush) Prëla Nikollaj.

Muzheçku para katër dekadash   kishte  dhjetë shtëpi të banuara,  me afro 95 banorë, të cilat i mbaj mend edhe unë.  Familja më e vogël ishte 5 anëtarësh, ndërsa më e madhe 15 anëtarësh. Jetesa mes tri vëllazërive Gjokaj, Gjolaj dhe Nikollaj nuk ishte e lehtë. Tokë buke, apo gropëza siç i quanin vendasit,  ku mbillnin kryesisht patate, lakra qepë e kollomoq  kishte pak. Nuk kishte rrugë të asfaltuar. As ujë për pije. As  korrent elektrik.  As shumëçka tjetër për një jetë  pa shumë halle e brenga.  Blegtoria dhe bujqësia ishin veprimtaritë e vetme ekonomike. Megjithatë vitet e skamjes banorët e këtushëm i mbajnë mend  edhe për të mirë. Ajo që i mbante gjallë këta banorë gjithsesi ishte bashkëjetesa, harmonia, marrëveshja, respekti , dashuria  e sinqertë dhe puna e përbashkët. Këto dhe virtyte të tjera të këtyre banorëve i bënin ata të fortë, qendrestarë,  besnik, fisnik , mikpritës e të ndershëm. Me një fjalë ishin njerëz ( burra, gra , fëmijë e pleq ) të mirë. Dhe, kjo ishte  një vlerë, apo medalja më e lartë  dhe më e rëndësishme  e tyre  e trashëguar me shekuj e  cila mbijetoi  bashkë me malet përreth.  Kushdo që ka shtegtuar  apo ka qëndruar këtu madje edhe disa orë i kanë vlerësuar banorët  e këtushëm , doket dhe zakonet e tyre, që janë vlera  të padiskutueshme  që pak kush i ka, siç i kanë shqiptarët në përgjithësi.         

Migrimi dhe emigrimi këtu dallon nga fshatrat e tjera të Trieshit. Banorët nga aty më shumë u larguan pas viteve  ‘90-të, duke i lënë shtëpitë bosh dhe arrat djerrinë. Bukuritë natyrore të këtij fshati tash 20 vite  po i gëzojnë vetëm pesë banorë të mbetur, familja e Nikollë Gjergjit Nikollaj. Të tjerët kanë shkuar në Amerikë, Australi, Gjermani dhe Tuz.

Nikolla me bashkëshorten  Dritën, djemtë Kolën 17 vjeç e Robertin 13 vjeç  dhe vajzën Teutën 15 vjeç janë banorët e vetëm të këtij fshati malor, të cilët jetojnë  të vetmuar në shtëpinë e bukur dykatëshe të  ndërtuar prej guri në qendër të fshatit, e cila dikur numëronte 15 anëtarë. Ai edhe pse si fëmijë ishte mësuar që familja e tij të kishte shumë miq, fqinj , të shkëmbehen me njerëz në rrugë e të jetojnë pranë familjarëve  të vet,  tani dikush ka preferuar  të jetë  kryefamiljari i vetëm i shtëpisë së njohur të Kolë Dedë Nikollajt    për norma zë qëndrueshme morale dhe shoqërore.   Djali i madh dhe vajza ndjekin mësimin në gjimnazin e Tuzit. Ata çdo ditë udhëtojnë për në Tuz dhe anasjelltas me fugonin që ua ka siguruar falas Ministria e Arsimit të Malit të Zi. Ndërsa, djali i vogël  është në klasën e tetë të shkollës  nëntëvjeçare në Stjepoh-Triesh. Të tre janë nxënës të shkëlqyeshëm.

“ Jeta vetëm  nuk është e lehtë.  Nuk ndihet kurrfarë gjallërie. S’ka zhurmë të njerëzve siç ishte përpara. Tani s’ka lojëra fëmijësh. Nuk ka as dasma, as kope dhensh.  Ndodh shpesh që në fshat për dy javë nuk takoj njeri përveç anëtarëve të familjes. Më  duket sikur  po na ha mali.” thotë Nikolla. Shton se tani cilësia  e jetesës është  përmirësuar, mirëpo   njerëzit janë larguar, e nuk e di se kur do të kthehen. Ka frikë se edhe përkundër  përmirësimit të pjesshëm të jetesës  që ka pësuar Muzheçku , ai është buzë mbetjes pa asnjë banor, për shkak të mospasjes  së infrastrukturës bazë  dhe mundësive për punësim.  pasojë e mungesës së perspektivës për banorët e tij. E këtyre banorëve u duhet uji i pijshëm, rruga e asfaltuar, transporti i organizuar, vendet e punës etj.

Këtë fshat, sikurse të gjithë të tjerët,  mund ta shpëtojnë nga zbrazja vetëm autoritetet vendore dhe qendrore përmes vendosjes së sistemit për zhvillimin rajonal të barabartë, ku shteti do të investojnë në mjediset rurale dhe jo vetëm në krejt  hapësirën gjeografike të Malit të Zi. Pra, pushteti  komunal dhe qeveria republikane duhet të interesohen që këtë fshat të bukur , dhe jo vetëm  ta rikthejnë në jetë. Në këtë rrugë institucionet vendore e qendrore (shteti) do të ndihmohen nga mërgimtarët  e fshatit. Ata, siç na thanë, janë të gatshëm gjithmonë të investojnë në vendlindjen e tyre.  Duan me gjithë mendje e shpirt  ta ndryshojnë Muzheçkun. Ta bëjnë më të bukur e më me ardhmëri.  Me shtëpi të reja.  Me ujë të pijshëm. Me rrugë e rrugica të zbukuruara,  të asfaltuara e të ndriçuara, ku të rinjtë të kenë mundësi të punësohen e të jetojnë nga djersa e mundi i tyre. 

Mërgimtarët e Muzheçkut me paratë e tyre  në rrënojat e shtëpive stërgjyshore kanë filluar ndërtimin e shtëpive   të reja,  meremetimin e shtëpive  të vjetra, rregullimin e Kronit të Qavzës,  shtrimin  me zhavorr të rrugicave të fshatit, ndërtimin e prijave  të reja prej guri dhe  pastrimin e lamës  në qendër të fshatit. Të gjitha këto e investime tjera të përbashkëta të këtyre mërgimtarëve, që shpesh verës e vizitojnë vendin e të parëve,  i kanë dhënë  edhe më shumë   hijeshi  fshatit, të cilin   vazhdon ta mbysë  heshtja bashkë me  familjen e vetme  Nikollaj.

Është ky një shembull i mirë i bamirësisë, i dashurisë, pasionit e misionit  të shenjtë të  këtyre mërgimtarëve kompakt, që shkojnë  shumë mirë me njëri tjetrin, sikur të ishin familjarizuar , për rregullimin dhe përparimin e vendlindjes së tyre që e mbajnë përherë në zemër. Mbështetja e tyre  për vendlindjen thonë nuk do të mungojë kurrë. Dhe s’ka se si të jetë ndryshe. Kur atje kanë lindur, janë rritur dhe brumosur me tharmin shqiptar. Edhe fëmijët e vet i  mësojnë  që ta duan vendin e tyre të origjinës, ashtu siç duan ata për të mos  harruar nga i kanë rrënjët. Ata e duan vendlindjen dhe s’duan që fëmijët e tyre të mos e duan atë.

Eshte turp te thuash qe pas gati 30 vite pluralizem Shqiperia nuk arrin dot te mbaje zgjedhje te gjithepranuara, te lira dhe te ndershme. Nga viti ne vit ne vend se situata te permiresohej ka ardhur ne perkeqesim me Rilindjen ne pushtet ku nuk ka me vlere vota jote qe hedh ne kuti, por banditi dhe komisioneri qe zbaton urdherat e partise per te nxjerr fitues Rilindjen.

Zgjedhjet ne Shqiperi kane qene nje problem me vete. E majta eshte shquar ne traditen e vet qe nuk di se cfare jane zgjedhjet e lira, nuk di ti organizoje dhe as ti pranoje te tilla. Ata organizojen banditet dhe paramilitaret, perdorin cdo mjet vetem e vetem per te mbajtur pushtetin. Ka ndodhur en vitin 2013 ku u be thirrje te mblidhen te gjithe qelbesirat per te rrezuar Berishen nga pushteti, me keq akoma ne zgjedhjet e pjesshme lokale ne Diber si dhe me pas ky eksperiment do te shtrihej ne zgjedhjet e vitit 2017 ne te gjtihe Shqiperine; grabitjen e votes. Opozita sot eshte jashte cdo institucioni vetem per voten e lire. Pse qenka kaq e veshtire per te organizuar zgjedhje te lira si dhe nxjerr rezultat ne kohe rekord te gjithe pranuar nga forcat politike. Shembujt jane kudo. Nuk po flasim ne perendim Leksioni na u dha mbreme ne Kosove ku forcat politike pranuan rezultatin e zgjedhjeve uruan njeri-tjetrin si dhe rezultati doli pak pas mesnate. A thua nuk bejme dot zgjedhje as sa ne Kosove. Nese jo, atehere jemi te deshtuar jo vetem si shtet, por dhe si shoqeri. STARTNEWS.AL

Nga Beqir SINA – New York City

Përplasje fizike mes shqiptarëvë dhe stafit të regjisorit serb, policia njujorkeze arreston një shqiptar

NEW YORK CITY : ( Bota sot – 5 tetor 2019) : Shfaqja e filmit dokumentar “The Weight of Chains 3”- “Pesha e zinxhirëve 3”, që simbas regjizorit serb, paraqet mënyra aktuale me të cilat mund të rebelohemi kundër padrejtësive të sistemit në të cilin jetojmë”, nuk është pritur aspak mirë nga shqiptarët e Amerikës, të cilët për afro dy orë protestuan fuqishëm para kinemas SVA, në qendër të Nju Jorkut.
Dokumentari në fjalë zgjatë 54 minuta dhe është realizuar në shtator të vitit të kaluar. Për filmin dokumentar patën reaguar edhe autoritet e Kosovës– që e dënuan një dokumentar të tillë, ku Kosova , paraqitet me një imazh shumë të keq.
Ndersa, reagimi Presidentit të Serbisë, Aleksander Vuqiq, shefit te dilomacise Ivica Daqiq, dhe reagimi i Marko Gjuriqit – Drejtorit i Zyrës për Kosovën – për këtë film dokumentar, është pikërisht ai që ata e mbështetin filmin dhe realizimin e tij, deri edhe financierisht, pra me para për propogandë serbe.
Kurse, dje në mbrëmje, dhjetra forca të policisë njujorkeze,nga NYPD, rethuan dy anët e rrugës përball kinemas SVA- e cila ndodhet në rrugën 23-Street, në Mahattan – NYC, duke vendosur barrikada dhe bënë thirrje me megafonë për qetësi, në kohen që në Kineman SVA po shfaqej premiera e filmit “The Weight of Chains 3”- “Pesha e zinxhirëve 3”, i regjizorit serb .
Situata në këtë proteste disa orëshe, nisi të tensionohet, kur një pjestar i stafit të regjisorit serb, arriti të provokojë rëndë shqiptarët.
Ai se bashku me dy të tjer, njëri i racës rome i shoqëruar, nga një grup policësh, shpalosi një flamur te nacionalitetit serb – ku në qendër të flamurit, ishte vizatuar harta e Kosovës, me mbishkrimin në gjuhën serbe, me gërma të mëdha “Nema Predalje (Kosovo)” – “Nuk e japim(Kosovën)”.
Ky ishte dhe momenti që çojë deri në atë që bëri të tensionohet situata në rrugën përball hyrjes së kinemas .
Policia e NYPD, e cila erdhi duke e shtuar numërin me forcat e saja, ndërhyri duke thirrur në ndihmë forca të shumta të cilat u  vendosën mes dy paleve me barrikada, për ndarjen e grupit të protestuesve shqiptar, nga ai i pjestarve te komunitetit serb, për nga hyrja drejt kinemase.
Mbas provokimit me flamurin serb, dhe ngritjen e tre-gishtave nga pjestarët e komunitetit serb, grupi shqiptarëve protesus, që ishin vënë në krye të protestës, Marko Kepi, Gjek Gjonlekaj, Gani Shehu, Mark Gjonaj, Xheladin Zeneli, Ahmet Velaj, Naser Nika, Sabri Gjoni, Agim Gino Selmanaj, dhe Belul Qoku, dhe disa shqiptar të rinjë, nisën të thirrisnin me forcë, dhe shkëmbenin me serbët , her pas here sharje dhe ofendime.
Madje, anëtari i këshillit të Bashkisë, së Nju Jorkut, Mark Gjonaj, disa her bëri thirrje me megaphone, duke ju kundërvënë serbve me argumentat e viktimave të luftës, dhe kërkojë ndaljen e shfaqjes se filmit.
Shqiptarët, në kor iu kundërpërgjigjen serbeve, vazhdimisht me thirrjet e forta ; “UÇK-UÇK”, “Kosova është Shqipëri!”, “Kosova është Shqipëri,” “Adem Jashari”- “Sërbia, është vrastare,” – “Ju jeni Vrasës-Vrasës,” “ Ju jeni kriminel” Ju jeni Përdhunues -Përdhunues!, Ju jeni Terroristë – Terroristë!, Shame on You – Turp për Ju!”- “Pse nuk kërkoni falje!” “Amerika, është me ne!- Amerika, është me ne!” – Faleminderit Policisë së Nju Jorkut! – “Thank You NYPD”.
Në një moment tensioni njëri prej protestuesve (Naser Nika nga Ulqini) arriti të çajë kordonin e policisë, dhe u përplas fizkisht me një pjestar të komunitetit serb, në ndërkohë , që ndërhyn menjëherë forcat e policisë, dhe e shtrinë ate për tokë, atë dhe, i vendosën prangat, duke e arrestuar dhe mbajtur disa orë në arrest, deri sa përfundojë protesta, dhe me pas u tha se e liruan.
Marko Kepi, Presidenti i organizatës Rrënjet Shqiptare, i cili nëpërmjet rrejeteve sociale thirri këtë protestë, komunikojë vazhdimisht me policinë, dhe dha dekelerata për median njujorkeze, ndërsa sqarojë qytetarët dhe zyrtarët e policisë, duke ua treguar edhe arsyen se përse po protestonin shqiptarët.
Protestuesit, shqiptar, sa herë që pjestarët e komunitetit serb, hynin në kinema, hidhnin parrulla me thirrjet “Shame on You” – “Turp për Ju!” dhe këndonin këngë për Kosovën “Oj Kosovë nëna Ime”
Ndërkohë, që disa herë gjatë tensionimit protestuesit shqiptar kanë tentuar të thyejnë barrikadat dhe hyjnë në kinemanë SVA ku po shfaqej filmi dokumentar “The Weight of Chains 3”- “Pesha e zinxhirëve 3”, e regjizorit serb Boris Maguarski, por janë shtyrë me forcë nga policia.
Gjeke Gjonlekaj, i cili qëndronte në krye të protestës, tha se shfaqja e një filmi të till, nuk është aspak serioze : “E gjithë bota e di krimin dhe gjenocidin e tmerrshëm serb ndaj shqiptarve të Kosovës , kryer nga militarët dhe paramilitarët serb gjatë luftës”
Filma të till Gjonleka i quajti propogandë artistike, tê serbëve që përdorin për t’ju kundërvënë luftës për çlirimin dhe lirinë e Kosovës.
“Kjo është komplet propogandë e njëjtë me atë të kohës së luftës në Kosovë, kur Millosheviqi, vrau mijëra shqiptar, ndërsa afro një miljon i largojë me forcë nga shtëpit e tyre, duke ua shkatërruar, djegur dhe ua plaçkitur, ndërsa mijëra gra ata i përdhunuan në Kosovë” , tha ish gazetari i Zërit të Amerikës, Gjek Gjonlekaj.
Protestuesit, në fund zgjodhën spontanisht që ta mbyllin protestën me thirrjet e tyre në kor “Thank You NYPD”, dhe kanë faleminderuar me këtë rast edhe policët Nju Jorkeze, që e mbajti nën kontroll situatën.
“Filmi, dokumentar “The Weight of Chains 3”- “Pesha e zinxhirëve 3”, është një shfaqje në të cilën regjisori dhe gazetari i famshëm serb Boris Malagurski, me banim ne Kanada, flet me një formë të propogandes, të papranueshme për tema që ngjallin më së shumti publicitetin në Serbi, rajon dhe botë, por nuk paraqet realitetin e luftes ne Kosove me 1999”, thane, shqiptaret.
Shqiptarët, argumentuan se në detin e informacionit, për atë çfarë ka ndodhur në Kosovë, gjatë luftës, duhet të zgjedhësh atë të duhuren, mbasi “Në këtë luftë,’ u thanë ata gazetarve dhe qytetarëve amerikan, “u dëbuan 800,000 shqiptarë nga territoret e tyre, u vranë 15,000 a me shume persona, nga të cilët 2,400 luftëtar të UÇK-së, e të tjerët qytetarë të thjeshtë. Gjatë luftës ne Kosove, janë zhdukur rreth 5,000 njerëz, fati i shumicës prej tyre, nuk është zbardhur deri tani, por i madh ka mbetur edhe numri i rasteve të pasqaruara, per, 15 mijë femra u përdhunuara, te cilat po kerkojne drejtesi,” thanë shqiptarët protestues.
Protesta, e cila zgjati më shumë se dy orë deri edhe me nje përplasje fizike, dhe tensione u mbyll paqesore, kur u larguan shqiptarët nga sheshi përpara kinemas SVA në Manhattan – qytetin e Nju Jorkut.