(Vështrim kritikohistorik)
– Simpoziumi shkencor kushtuar 89 vjetorit të Luftës së Koplikut
Së pari krejt sinqerisht dua të përgëzoj Bashkinë Koplik,kryetarin e saj z.Ramadan Lika,në veçanti Këshillin Bashkiak,me kryetar zotin Dritan Hysa, si organizatorët e një veprimtarie të tillë me karakter shkencor, si ky simpozium, kushtuar 89Vjetorit të Luftës së Koplikut,ngjarje, e cila për të qenë të saktë me realitetin, përjetoi për dy dekadat e fundit thjeshtëzimin për të mos thënë injorimin,edhe pse vjen mes nesh e njohur si vlerë autentike e historisë dhe e identitetit tonë sa si malësor,po aq kombëtar.
Duke rikonfirmuar rëndësinë një përpjekjeje hulumtuese si kjo për të evidentuar njërin prej momenteve më interesante të historisë së kësaj treve,si studues dhe publicist ndjehem i plotësuar brenda vehtes në kuadrin e këtij evenimenti shkencor,me vetëdijen për t’i kontribuar me seriozitetin e
duhur afirmimit të vlerave tona sa historike,sa kulturore si trevë si njëri prej bijëve të Malësisë së Madhe .
2.
Vërtet Historia e Malësisë së Madhe gjatë periudhës totalitare mund të thirret si një histori e cungueme,çka as nuk mund të pretendohej ndryshe kur ne ishim të privuar nga e drejta për të komunikuar me njëri tjetrin, edhe pse të kufizuar pesë herë me vetvehten.
Megjithatë do të thoja se kushdo që ka patur rastin të shfletojë rreth kësaj treve do të ketë përjetuar si unikal kodin e saj vetqeverisës,të llojit të vet, i cili ,siç dihet, thirrej Kanuni i Lekëve.të cilin një studiues gjerman e quante si kushtetutë moderne e kohës së vet.
Nga ana tjetër nuk mund të mos theksohet as fakti tjetër si rast unikal historik që Malësia e.Madhe, e prirë nga legjenda e maleve tona, Dedë Gjon Luli, do të ngrinte lart, pas 450 vjet robërie flamurin shqiptar në majën e Bratilës DeçiçGrudë, më 6 prill 1911.
Ky qe një akt madhor historik drejt 28 Nëntorit 1912,Shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë. Sikurse dihet se kryengritja antiosmane e Malësisë së Madhe e vitit 1911,krahas asaj të Vlorës dhe të Dibrës, do të ishte prologu dhe promotorri imponues ndaj Perandorisë Osmane dhe faktorit ndërkombëtar për njohjen nga Fuqitë e Mëdha të kësaj pavarësie,shpallur nga Plaku i Vlorës,diplomati i shquar, Ismail Qemali.
Duke tentuar të njihesh me realitetin e një historie të tillë nuk mund të mos ndjesh po aq brenda vehtes dhimbjen që ende sot,ne malësorët,sikur
vetë kombi ynë në epokën e posthistorisë vazhdojmë të kemi ende të pazgjidhur Çështjen tonë Kombëtare,një precedent në tërë Evropën.
Çka natyrisht nuk do të zgjidhet kurrë ndryshe, vetëm përmes dashurisë dhe përkushtimit tonë të vazhdueshëm për të njohur dhe justifikuar vetvehten si
pjesë integrale e Evropës së Re . “Në se nuk di nga vjen, nuk di se ku do të shkosh”,thoshte Seneka
Pikërisht një e vërtetë e tillë po aq sa dëshmon po aq edhe konfirmon përmasat e një evenimenti shkencor si ky , Sikurse dihet fati ynë historik ka qenë një dhimbje e tërë,ndryshe një histori dhimbjeje, edhe pse argumentohet që ne shqiptarët, i kemi falur aq shumë humanizëm dhe histori vlerash të tëra civilizimit evropian.
Kodi i këtij fati tragjik të një kombi si yni,gjymtyrë të të cilit mund të themi pa kurrefarë kompleksi,edhe pse jemi njëri,mos më i vjetri komb në këtë rajon të Evropës që quhet Ballkan,sot po shkojnë ndoshta drejt shuarjes si të tilla,si shqiptare ,sadoqë kanë gjakun e vetë të derdhur brenda atij kontributi që sot po përkujtohet si Lufta e Koplikut.
Askush nuk mund të mohojnë se ne shqiptarët,siç shprehet studiuesi i njohur frances Mateu Aref, jemi pasardhësit e pellazgëve hyjnorë sipas Homerit,siç jemi po aq autoktonë në këto troje 6000 deri në 3000 vjet para.
3
e.re sipas mjaft studiuesve grekë,d.m.th shumë kohë përpara grekëve,siç insistonte Herodoti.historiani i lashtësisë helene.
Madje vetë Tuqiditi,historian dhe bashkëkohës i tij, i njohur për qëndrimin e tij shovinist, e pranonte se pushtuesi i parë i Peloponezit,Pelopsi,njëri prej grekëve të vet më të lashtë,ishte një i huaj i ardhur nga Azia dhe jo autokton, siç ishin pellazgët.(A.Mateus “ShqiperiaOdiseja e pabesueshme e nje populli parahelen”fq.150).
Megjithatë Evropa plakë gjatë shekujve të shkuar kultivoi, krejt padrejtësisht, prioritetin e civilizimeve të fqinjëve tanë në kurriz të së vërtetës historike të vlerave të civilizimit tonë .
Ndryshe civilizimit të stërnipave të Heroit tonё Kombёtar,Gjergj Kastriotit Skënderbeut,”Kapiteni i Përgjithshëm i Selisë së Shenjtë”,”njëri nga kryeluftëtarët më të mbaruar, më faqebardhë dhe më të mëdhenj të të gjitha kohërave, që për afro 25 vjet rrjesht me aksionin e tij prej strategu gjenial mbrojti Romën,Evropën dhe qytetërimin evropian nga katastrofa e tmerrshme aziatike dhe rrënimi i plotë”,sipas Falmerajerit
Megjithatë: ” Fuqitë e Mëdha e panë më të udhës,që shqiptarët t’i shpërfillin ,qoftë për t’i braktisur,qoftë për t’i zhvatur,qoftë për t’ia dhënë si
monedhë këmbimi atij që ka kërkesë të fortë ose atij që jep çmimin më të mirë apo më të shtrenjtë në tregjet ndërkombëtare” siç shprehet studiuesi i shquar francez,Mateu Aref.(Vep,cit.po aty)
Dhe në këtë kontekst, në se kjo Evropë nuk njohu as gjysmën tonë në vitin e mbrapshtë 1913,po aq kjo njohje ishte totalisht e ekspozuar para asimilimit, në se do të mungonin komponentë të tillë brilantë të zotdaljes sonë si Lufta e Koplikut e 192Oës,krahas Luftës së Vlorës dhe asaj të Dibrës.
U zgjata me këtë hyrjeparantezë në funksion të faktit që shqiptarët dhe malesorët,në veçanti, më shumë se kurrë kanë nevojë të njohin vetvehten për t’i shpëtuar përfundimisht kthetrave të kultkonjukturave,qofshin këto
edhe moderne, çka kërkon thyerjen e atij koncepti mjeran që trajtesa të tilla i quan të kapërcyera,madje anakronike,si tema historike në posthistori.
Me shumë të drejtë shkrimtari ynë i madh,I.Kadare thekson:
“Thonë disa, vazhdon Kadare, se do të hyjmë në Bashkimin Evropian dhe do të harrohen këto, sepse do të jemi të gjithë bashkë .
Nuk është e vërtetë.Evropa ka një parullë që është shumë e saktë, e bukur dhe themelore:”Atdheu Evropa e Kombeve”,nuk quhet Evropa
e njerëzve të lirë.Askush në botë dhe në Evropë nuk po bëhet gati të heqë dorë nga atdheu i vet,kombi i vet.Kurse tek ne, po të thuash komb dukesh si i prapambetur,thotë tjetri ky mos është nga ata të një kohe të ikur” . . . . (”Panorama”28.6.09)
4.
. Duke iu rikthyer edhe njëherë konsideratës sime për organizatorët besoj rikonfirmova edhe përmes kësaj reference ndaj patriarkut të letrave shqipe aktualitetin,rëndësinë e një veprimtarie të tillë aspak kohëhumbur.kushtuar Luftës së Koplikut.në 89vjetorin e saj..
Në këndvështrimin e një përspektive të re, krejt tjetër, të së ardhmes sonë kumti i këtij simpoziumi shkencor merr rëndësi të veçantë në realitetin e një vendi si yni aktualisht anëtar i NATOs dhe Kandidat për në Bashkimin Evropian të cilin e meriton vetëm ai popull,ai civilizim që dyshon,jo negativizon, në rrugën e realizimit postmodern të vetvetes.
.Përmes rikonfirmimit të Luftës së Koplikut jepet mesazhi më kuptimplotë se shqiptarët po aq sa kanë ditur të fitojnë sfidën e vetëkzistencës në.
përballje me tërbimin historik antishqiptar,janë po aq dinjitozë dhe të vendosur në .përballjen e sfidave të posthistorisë duke merituar gjetjen e vetvehtes në hapësirat e Evropës së Re.
Me këtë vetëdije sa historike,sa posthistorike vlerat e një qëndrese si ajo e 192Oës përballë synimit ogurzi të Fuqive të Mëdha për ndërkombëtarizimin e Shkodrës dhe të Malësisë së Madhe,ndryshe aneksimin e pritshëm të tyre nga Mbretëria Serbo Kroate Sllovene, sjellin mes nesh ndjenjën e sodisfaksionit të ligjshëm të racës së një populli si yni, që meriton civilizimin e së Ardhmes në Epokën e Integrimit, si një popullqë në ditët më të vështira të historisë së tij diti të ketë si filozofi të qëndresës thënien e urtë të legjendës së M.Madhe,Ded’ Gjo’Lulit,i cili do t’i jipte këtë përgjigje Kral Nikollës,lidhur më kërkesën e tij për ngritjen e flamurit të Malit të Zi në vendet e çliruara nga turqit:
“Për mik të pranoj,për baba kurrë.Më i madh është mbreti i Stambollit se sa ju dhe nuk e pranoj për baba.Baba kam vetëm Shqipërinë”(“M.Madhenjë visar shqiptarie”fq.44).Në këtë këndvështrim, me këtë vizion rreptësisht civil shpjegohet suksesi i Luftës së Koplikut të
1920tës duke arritur që malesorët të integrohen natyrshëm brenda vehtes.pa dallim feje,krahine apo ideje duke i detyruar të tjerët t’i konsideronin,aspak si rebelë kokëkrisur,por si palë ndërluftuese ,çka do të kurorëzohej me shporrjen e pushtuesit sllav në shtator 1921 dhe rikonfirmimin në terren të kufinjve tanë të 1913ës të njohur ndërkombëtarisht.
Madje gjatë atyre muajve luftë vetmohuese,27 korrik 1920 deri 14 shtator 1921, nuk pati qoftë edhe një rast të vetëm gjakmarrjeje mes malësorëve.
Sa mrekullisht i shprehin përmasat e kësaj qëndrese vargjet popullore të asaj kohe duke na dhënë dy pamje sa epike,sa lirike në përballjen mes dy kampeve në një luftë për jetë a vdekje :
5 .
(Nga e majta në të djathtë: Kadri Ujkaj,kritik letrar,Prof..Pjetër Ivezaj,historian,Prof.Dr.Bajram Xhafa,historian dhe Mark Vulaj,bisnesmen në SHBA)
“ Gusht i verës athere tui hi.
1O sahat ujë për pa pi.
goja gjak fillon me pështy”.
Ndërsa në kampin e pushtuesit sllav,me miratimin evropian,veçanarisht atë francez, që nuk na u nda asnjëherë deri në fund të shekullit të shkuar, me profilin e një prerjeje të kamufluar,sa tinzare,sa hiopokrite, me proserbizmin e saj anonimati popullor vajton:
“ Ty Mokset të raftë pika,
1O sahat tui u ther me thika.
Po bajnë shkinat kukavica,.
Djemve tanë u ra pika.
Mali i Zi po mbet në çika”.
Një realitet në një duhi pushtimi dhe verbërie paranonjake prej agresori,të cilin populli ynë në tërë historinë e vet e ka cilësuar me shumë sens si kohë
6.
shkiesh të pabesë,kur jemi koshient,sipas Jordanesit, se edhe vendosja e tyre në trojet tona,si aleatë kundër hordhive barbare gjermanike, të ftuar nga perandori romak,me origjinë ilire, Justiniani, nuk qe tjetër veçse një sjellje pabesie prej cubash dhe pritash nga ana e serbëve, të kthyer në pushtues të trojeve të njohura shqiptare së paku nga shek.i 13të.
”Populli ynë në vitin 1920 kalonte një situatë të vështirë,sipas Profesor Xhevat Repishtit.Të gjithë rreth nesh ndiqnin një politikë thellësisht antishqiptare..Shqipëria ishte nyja ku kryqëzohej në tërë tërbimin e tij
rivaliteti italo jugosllav.Traktati i Londrës, ( i denocuar për herë të parë nga Lenini dhe i kundërshtuar po aq nga presidenti amerikan Willson:.shënimi ynë) ku Fuqitë e Mëdha do të tërhiqnin edhe Italinë …parashikonte që Shkodra dhe Malësia e Madhe t’i jepej Malit të Zi..
“Në javën e fundit të muajit korrik 1920 tri batalione serbe të pajisura me armë speciale franceze,përfshirë topa dhe mitroloza,bashkë me banda tradhetarësh…. pushtuan Kastratin. Dhe po merrnin rrugën drejt Shkodrës e cila jep kushtrimin.Organizimi i çetave vullnetare u bë me shpejtësi të madhe.Një grup atdhetarësh shkodranë, të prirë nga oficerë të provuar në vitet 19121913 kundër Serbisë dhe Malit të Zi, në mes të cilëve:Hamdi Gjylbegu.Taip Shkodra,Luc Nishi dhe Hasan Ferri me Ahmet Zogun në krye, i cili kishte ardhur menjëherë në Shkodër dhe do të hartonte planin e kundërgoditjes ndaj forcave intervencioniste, si ministër i brendshëm i kabinetit qeveritar të dalë nga Kongresi i Lushnjës,
. Sipas planit të hartuar ushtria shqiptare që numëronte rreth 2200 veta fillon marrshimin:Kolona e 3të, vendoset në krahut e djathtë të rrugës
Shkodër Han i Hotit, përbërë nga vullnetarë nga Hoti,Gruda dhe Postrriba me Deli Metën dhe Adem Haxhinë në krye, në zonën Gruemirë Grizhë
duke ndjekut rrëzën e maleve.Kolona tjetër, në krahun e majtë të po kësaj rruge, përbërë nga vullnetarë kastratas dhe kosovarë shkon buzë Liqenit të
Shkodrës për t’ia prerë lidhjen përmes liqenit ushtrive armike.
Fuqia kryesore me vullnetarë prej Shkodrës\dhe një grupi xhandarësh, vendosur si kolona e mesme në rrugën Shkodër Han i Hotit. në orën 21 të mbrëmjes arrin tek Çezmja e Koplikut, ku si ndeshet me forcat armike,
përparimi i saj ndalon përkohësisht,ndërsa kolonat e krahëve kanë shkuar shumë përpara.
Atëhere të dy krahët u lidhën me njëri tjetrin si forca më të .
përparuara duke i vendosur vullnetarët në largësi nga 25 m larg njëri tjetrit.për të plotësuar boshllëkun të cilin e kishte krijuar ngurrimi i qendrës”(.Xh.Repishti“Malësia e Madhenjë visar shqiptarie”,fq.32). Në
7.
këtë moment shumica e kabinetit qeveritar me ministrat S.Peci,H.Kadriu , B.Curri dhe N.Çoba vendoset në Shkodër.
I vetmi zë në krah të shqiptarëve do të ishte vetëm ai i presidentit amerikan Willson,i ndikuar fuqishëm nga takimi historik me Fan Nolin.Sa bukur jepet një situatë e tillë kaq e turbullt dhe kritike për fatin tonë në vargjet gjithë vaj të gruas nga Gruda:
“ Kemi mbetë si vend pa zot.
kemi vojtë si përralla mot.
një krajl hyn e tjetri del.
një na rrah, tjetri na shkel.
Toka e fortë e qella e lartë.
kemi mbet si kali në baltë”.
(“M.Madhenjë visar shqiptarie”.fq 105)
Çka në gjuhën e Fishtës përmes një përsëritje kakofonike,bashkëtinglloresh të shurdhta,do të shprehej në stilin e gjeniut homerik:
“ Prej t’kobshmit trishtim qi ka
. n‘shpi gjithçkafja i duket shkja.
Shkja vargani e shkja “carani”.
koshi Shkja e Shkja kazani .
magja shkinë e shekat shkina
shkina rraqet vjerrë n’për kthina”.
(“Lahuta e Malësisë”,fq.325326.)
Viti 1920 me qëndresën e hijshme të malësorëve dhe gjithë vullnetarëve të tjerë, ardhur nga Postriba ,Shkodra,Kosova,Kavaja,Mati, etj.do ta ndiznin shpirtin poetik,ndjesinë prej atdhetari dhe publiciti të Hil Mosit i cili duke
përjetuar një përballje të tillë sa lokale,sa kombëtare, falë këtij vetmohimi si flakadan lirie do të shprehej:
“Atje bri rrugës,në fushë të Koplikut.
do varre rishtas ngrehun të dëftojnë .
se djemtë e shqipes vdesin, po armikut.
të shenjtin vend pa gjak nuk ia leshojnë.” ( (“M.Madhenjë visar shqiptarie”,fq.34).
Vërtet, Lufta e Koplikut, nga një histori e dokumentuar edhe e zhvilluar si pjesë e programit akademik në fakultetin tonë të HistoriFilologjisë,mjerisht, thuajse u harrua gjatë këtij tranzicioni të tejzgjatur apo mjaft problematik .Madje po aq i politizuar sa realiteti i djeshëm,që përjetoi njeriu asket, i
8.
privuar nga e drejta e pranimit të vetvehtes, nën kthetrat e optimizmit të madh po aq kompromentuese sa kthetrat e entuziazmit modern.
Megjithatë askush nuk mund të mohojë po aq se kjo histori vjen si kumti i një qëndrese për troje dhe identitet në kufinjtë, jo thjesht të një krahine,por në sinkroni me Luftën e Vlorës dhe të Dibrës vjen po aq si një qëndresë me karakter rreptësisht civilizues,në mbrojtje të asaj hapësire shqiptare ,si Shkodra me rrethinat e veta,e cila ishte llogaritur nga Fuqitë e Mëdha të fshihej përfundimisht nga Harta e Shqipërisë.
Ky territor që nuk mund të njihet ndryshe veçse si pjesë e atij djepi që përkundi qytetërimin perëndimor,në të cilin malësorët me kodet e tyre etike,me shpirtin altruist e në veçanti me kodin e së drejtës në kuvend sipas Kanunit të Lekëve, kur u mungonte shteti i tyre, mund të ushqenin, pa kurrëfarë euforie provinciale, xhelozinë e Demokracisë së njohur të Athinës,,aq sa edhe atë të parlamenteve më demokratike të epokës së internetit për barazinë dhe lirinë e fjalës,sipas së drejtës zakonore, që gëzonte, sidomos burri, në kuvend.
Askush nuk mund të mohojë se Lufta e Koplikut,sikur ajo e Vlorës dhe e Dibrës ishte ajo qëndresë që do të sfidonte oreksin e tërbuar antishqiptar të fqinjëve tanë me bekimin e Fuqive të Mëdha duke iu imponuar opinionit botëror,aspak si rebelim kokëkrisur,por si palë ndërluftuese.
Sikur do të ishin po ashtu shqiptarët të cilët në fund të Luftës së Dytë Botërore do t’i vinin Fuqitë e Mëdha para faktit të kryer të njihnin fitoren e padiskutueshme të Ushtrisë Nacionalçlirimtare Shqiptare dhe shtetin e ri shqiptar, lindur në zjarrin e kësaj lufte.
Malësia e Madhe do të thirrej e tillë në shekuj aspak për malet e larta, të cilat nuk u mungojnë as mjaft trevave tjera rreth Saj, por sepse në gjirin e
saj, krahas shumë vlerave të tjera,ruan perla të tilla, frymëzuese të dashurisë për lirinë e trojeve tona ndër shekuj, si Eposi Legjendar i Kreshnikëve,,i cili,
siç shprehej At’ Zef Pllumi:
”Shtrihej vetëm në një zonë të caktueme të Veriut të Shqipërisë. Këto kangë,veçori të malësorëve të Malësisë së Madhe ose të Lekëve,(në kontekstin e një kompleksi vlerash ku patjetër zë vend nderi edhe Lufta e Koplikutshën.im),nuk këndoheshin, as në Zadrimë,as në Pukë,as në Mirditë dhe as në Bregun e Bunës”(“Standart”,28.O9.2OO9).
Duke përfunduar uroj për vlerat intelektuale krijuese dhe hulumtuese të trevёs sonё “trofe” të tilla nё vazhdim. Ndryshe nuk u hapim shtegun e duhur brenda vetvehtes vlerave të së kaluarës si ura të integrimit të natyrshëm në hapësirat e posthistorisë dhe postekuilibreve, në të cilat Lufta e Koplikut e 1920ës duhet të zërë vendin që i takon në historinë tonë sa lokale,sa kombëtare me kumtin e saj si krenaria e një identiteti.
Koplik,më 5.10.2009. Kadri Ujkaj, kritik letrar,studiues